Aqmescit
| şeer
Aqmescit ukr. Сімферополь rus. Симферополь 
Vikianbarda Aqmescit
|
Aqmescit (arap urufatında: آق مسجد, ukraince Сімферополь, rusça Симферополь) – merkeziy Qırımda Salğır özeni boyunda bulunğan bir şeerdir, Qırımnıñ paytahtı.
Rus ve başqa yabancı tillerinde şimdi alınma "Simferopol". Şu anda Rusya tarafından işgal altında.
Coğrafiya
[deñiştir | kodunı deñiştir]Bulunğan yeri
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qırımnıñ Tış ve İçeri dağ sıraları arasındaki vadiy Salğır özeniniñ deresi ile çatışuvı neticesinde asıl olunğan yılğada buluna. Şeerniñ yanındaki özende Aqmescit suv anbarı meydanğa ketirildi.
İklim
[deñiştir | kodunı deñiştir]İklimi yarım quru, issidir, yımşaq qış ile. Yanvarniñ orta arareti +0,4 °C, iyülniñ orta arareti +23,3 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 509 mm, yılnıñ küneşli saatlarnıñ orta miqdarı 2469. Qış avanıñ de yımşaması, de suvuması ile dekabrniñ 29-ından fevralniñ 25-inece devam ete.
Evelki adiseler
[deñiştir | kodunı deñiştir]Zemaneviy Aqmescitniñ topraqlarında insannıñ ilk yerleşmeleri daa qadimiy devirlerde peyda oldı. Şeerniñ seleflerinden eñ bellisi milâttan evel III asırda meydanğa kelgen ve tahminen hunnular tarafından viran olunğan skit devletiniñ paytahtı Neapolistir. Neapolisniñ viranesini Salğırnıñ sol yalısındaki Petrovskaya Balka (Петровская Балка) adlı yerde körmek mümkün.
Qıpçaq qabileleri ve Altın Ordu devrinde bu ortalıqta Kermençik adlı qasaba bar edi.
Tarih
[deñiştir | kodunı deñiştir]
Aqmescit şeeri I Meñli Geray saltanatı vaqtında qurulğan. Bugünki şeerniñ eñ eski binası 1508 s. qurulğan Kebir Camidir. Qırım Hanlığı devrinde Aqmescit qalğanıñ bulunğan mekânı edi. Qalğanıñ sarayı şimdiki Salgirka (Салгирка) adlı parkta buluna edi. O vaqıt qurulğan maallelerge Eski şeer (Старый Город) deyler. Bu yer qararnen Lenin, Sevastopolskaya, Krılov, Krasnoarmeyskaya adlı soqaqlarnen sıñırlana. Eski şeer şarq şeerlerine has yerleşüvnen, tar ve qıyış soqaqlarnen ayırılmaqta.
Qırım Rusiye İmperiyasınıñ eline keçkenden soñ Tavriya guberniyası (vilâyeti) meydanğa ketirildi. Guberniya merkeziniñ temelini Aqmescitte qoymaq qarar etildi. 1784 senesi Grigoriy Potömkinniñ reberligi altında bu yerde memuriy ve mesken binalarniñ, hristian ibadethaneniñ qurucılığı başlandı. Terkibine em Aqmescitni, em de yañı qurulğan maallelerni kirsetken şeerge Simferopol adı berildi. Yunancadan Simferopol ‘fayda şeeri’ tercime etile. O vaqtından bugüngece Simferopol Qırımnıñ memuriyet merkezidir.
Rusiyedeki Vatandaşlıq cenki vaqtında Aqmescitte biri-birini tez deñiştirgen ükümetler yerleşe ediler. Cenkniñ bitmesinen ise şeer Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ paytahtı oldı. 1941-1944 seneleri Aqmescit natsistlerniñ istilâsını ve qırımtatar halqnıñ sürgün etilüvini başından keçirdi. 1945 senesi cumhuriyetiniñ yoq olunuvınen Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirgen Qırım vilâyetiniñ merkezi oldı. 1954 senesi Qırım vilâyeti Ukraina Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirsetildi. 1991 senesi cumhuriyetniñ yañıdan tiklenüvinen şeerge kene paytaht mertebesi qaytarıldı.
Eali sayısınıñ dinamikası
[deñiştir | kodunı deñiştir]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
İqtisat
[deñiştir | kodunı deñiştir]Aqmescit – müim sanayı merkezidir. Maşna qurucılıq, aş ve yengil sanayı esas saalarıdır. Şeerde qararnen 70 müessise bardır. Olar arasında "Foton" televizion zavodı, "Pnevmatika", "Santehprom" adlı zavodlar, "Fiolent" maişiy tehnika zavodı, konserva zavodları, tiküv fabrikaları ve ilâhre.
Naqliyat
[deñiştir | kodunı deñiştir]Aqmescit Qırımnıñ müim naqliy qavuşağıdır. Cumhuriyetniñ tış dünya ile alâqa vastalarınıñ çoqusı Aqmescitten keçeler. Şeerde demiryol vokzalı, avtovokzal, 3 avtostanstiya, 2 ava limanı (birisi halqara, digeri maalliy) bardır. Aqmescit, Aluşta ve Yalta arasında dünyada eñ uzun (96,5 km) trolleybus yolu bar.
Tasil ve ilim
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qırımnıñ aliy oquv yurtlarınıñ ekseriyeti Aqmescitte buluna. Olarnıñ sırasında cumhuriyetniñ baş universiteti – V.N. Vernadskiy adında Tavriya Milliy universitetidir. Diqqata lâyıq universitetlerden Agrar universiteti, Tibbiyet universiteti, Müendislik ve pedagogika universiteti, Tabiat qoruv ve kurort qurucılığınıñ milliy akademiyasını añmaq lâzim. Şeerde 12 orta mahsus oquv yurtu, 37 ihtisasiy oquv yurtu, Qırım ve Ukraina İlimler Akademiyasınıñ ilmiy-araştırma institutları buluna.
Medeniyet
[deñiştir | kodunı deñiştir]Aqmescitte ülkeşınaslıq, etnografik ve bediiy müzeyleri, Gorkiy adında Rus akademik dramatik teatri, Qırımtatar akademik muzıka ve drama teatri, qoqla teatri, filarmoniya, tsirk bar.
Mahsus itibarğa lâyıq yerler
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qırımnıñ başqa şeerleriniñ çoqusına baqqanda, Aqmescitte ayrı diqqatqa lâyıq yerler, mimariy abideler çoq degil. Şeerde Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına, medeniyet ve sanat erbaplarına qoyulğan eykeller, 1944 sene sürgünliginiñ qurbanlarına memorial bardır. Mimarlıq abidelerinden Aqmescitniñ saqlanılıp qalğan binalardan eñ eskisi, 1508 senesi qurulğan Kebir Cami ve Mihail Vorontsovnıñ sarayı ayırılıp turmaqtalar. Şeerniñ belli mimariy abidesi olğan Neapolniñ viranesi şimdi ğayet harap olundı.
Qırımtatar Milliy Meclisi
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qırımtatar halqını temsil etken yuqarı vekaletli tek organı Qırımtatar Milliy Meclisniñ bulunğan yeri de Aqmescittir. Meclis, öz çalışmaları aqqında Qurultayğa esap bermekte olıp, Qurultay qararları, mezkür nizamname, milletlerarası uquq normaları ve bu normalarğa uyğan Ukraina qanunçılıq qararları esasında iş köre.
Şeerde doğğan qırımtatarlar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- İlyas Bahşış
- Refat Appazov
- Üsein Bodaninskiy
- Aydın Şemyi-zade
- Enver Aliyev
- Reşat Ametov
- Emil Amit
- Üsein Baqqal
- Ali Bodaninskiy
- İsmail Lömanov
- Abdulla Lâtif-zade
Bağlantılar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Niyara Bekirova. Aqmescit camileri 8 martnıñ 2016 s. arhivlengen. Yañı Dünya, 2008-02-29
- Şeer memuriyetiniñ resmiy saytı 22 mayısnıñ 2009 s. arhivlengen.
- Aqmescit resmiy saytı 19 sentâbrniñ 2012 s. arhivlengen.
- Aqmescit şeeriniñ saytı
- Aqmescitniñ tarihı ve büyük fotogalereyası
- Aqmescit - malümat merkezi 7 sentâbrniñ 2008 s. arhivlengen.
- V.İ. Vernadskiy adına Tavriya Milliy Üniversitetiniñ resmiy saytı 27 sentâbrniñ 2007 s. arhivlengen.
Atıflar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- ↑ Bu meskün yer Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep olğan Qırım yarımadasında buluna. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna.
- ↑ Ukraina qanunlarına köre.
- ↑ Rusiye qanunlarına köre.
- ↑ 4,0 4,1 Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (rus.)
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам (rus.)
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 г. Численность городского населения союзных республик (кроме РСФСР), их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)
- ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет (rus.) — Москва: ЦСУ РСФСР. — 766 с.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (rus.)
- ↑ Кількість та територіальне розміщення населення України. Дані Всеукраїнського перепису населення 2001 року (ukr.)
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Чисельність наявного населення України на 1 січня 2011 року (ukr.) — Київ: 2011. — 112 s.
- ↑ 13,0 13,1 Чисельність наявного населення України на 1 січня 2014 року (ukr.)
- ↑ Перепись населения 2014 года. Численность населения Крымского федерального округа, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (rus.)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (rus.)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (rus.) — 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (rus.) — Москва: Росстат, 2017.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2018 года (rus.)
- ↑ Оценка численности постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Республики Крым по состоянию на 1.01.2019 года (rus.)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (rus.)
 Qırımdaki şeer ve şeer şeklinde qasabalar | |
|---|---|
| Şeerler | Alupka • Aluşta • Aqmescit • Aqyar • Bağçasaray • Balıqlava • Canköy • Ermeni Bazar • Eski Qırım • İnkerman • Kefe • Keriç • Kezlev • Krasnoperekopsk • Qarasuvbazar • Saq • Şçolkino • Sudaq • Yalta |
| Şşq | Aeroflotskiy • Agrarnoye • Albat • Aqmeçit • Aqşeyh • Aşağı Kikineiz • Aşağı Otuz • Bagerovo • Bazarçıq • Büyük Onlar • Cemiyet • Curçı • Dolossı • Foros • Frayleben • Gaspra • Gresovskiy • Gurzuf • Hafuz • İçki • İslâm Terek • Kastropol • Katsiveli • Kaygador • Komsomolskoye • Koreiz • Köktöbel • Kurpatı • Limena • Livadiya • Mağaraç • Massandra • Melas • Mirnıy • Molodöjnoye • Montanay • Nauçnıy • Nikita • Nikolayevka • Novıy Svet • Novofödorovka • Novoozörnoye • Oreanda • Otuz • Partenit • Qaçı • Qalay • Qızıltaş • Qurman • Sarabuz • Seyitler • Simeiz • Vinogradnoye • Yalı Moynaq • Yañı Küçükköy • Yedi Quyu • Zuya |
 |
Bu maqale qırımtatarca vikipediyada nümüneviydir. |