Qırım Hanlığı

QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI
Qırım Hanlığı

تَخْتِ قْرِيمْ وَ دَشْتْ قِیپْچَاقْ
1441 – 1783
Bayraq Tuğra
Devlet tuğrası[1][2][3][4] Geraylarnıñ Tamğası
Qırım Hanlığı haritada
Qırım Hanlığı haritada
Qırım Hanlığı (azamiy territoriya)
Paytaht Bağçasaray
Resmiy til Eski qırımtatar tili

(Edebiyat Çağatay tilinde yada Osmanlı tilinde de bola edi) [5]

Resmiy din İslâm
Devlet qurumı Tabaqa-temsiliy monarhiya
Hanlar
 - ilk: 1441 – 1456 I Hacı Geray
 - soñki: 1782–1783 Şahin Geray

Qırım Hanlığı, öz ve doğru adı — تَخْتِ قْرِيمْ وَ دَشْتْ قِیپْچَاقْ (Taht-i Qrım ve Deşt-i Qıpçaq)[6] — tarihiy Qırımtatar devleti. Avropada «Küçük Tatariyası», «Perekop Tatariyası» ve «Avropa Tartariyası» adlarınen de belli edi. 1441 s. peyda olıp 1783 s. Rusiye tarafından zapt etildi. Qırım Hanlığında üküm sürgen hanlar Geray sülâlesinden edi. Şu devletniñ tuğrası — üçtane qara aqbaba[1][2].

Tarih[deñiştir | kodunı deñiştir]

1550 s. Qırım Hanlığı

Peyda oluv[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırım Hanlığı rus tarihçılığında Altın Ordu (rusça Золотая Орда) olaraq belli olğan Uluğ Ulus devleti zayıflaşqanınen peyda oldı. 1441 senesi Melek Hacı Geray han Qırım ulusınıñ mustaqilligini ilân etti, soñ Qazan (Bulğar), Sibir ve Hacı Tarhan ulusları da öyle yaptılar. Qırım Hanlığı Uluğ Ulus ve Deşt-i-Qıpçaq halefi oldı.

Quvetleşüv[deñiştir | kodunı deñiştir]

Or Qapı - qırımtatar kermeni

Osmanlı devletinen munasebetleri[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırım Hanlığı Osmanlı Devletiniñ vassalı iç bir vaqıt olmadı[7]. Qırım ve Türkiye ittifaqdaş eki devlet edi. Onıñnen beraber Osmanlı padişaları İslâm halifesi olğanı içün Qırım hanlarına tesir etip olğanlar. Lâkin Osmanlı padişaları Qırım hanlarından farqlı olaraq Cengiziy (Cengiz han nesli) olmağanı içün hanlar osmanlılarğa boysunmadılar.

Cenkleri[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırım — Moskoviya (Rusiye) cenkleri[deñiştir | kodunı deñiştir]

Başta (ortaq duşmanı olğan Büyük Orduğa qarşı küreşkenleri içün) Moskoviya Qırımnıñ eñ yahşı ittifaqdaşı olğan edi. Soñra ise Qırım ve Moskoviya (Rusiye) sıq-sıq cenkleşti.

Qırım — Lehistan cenkleri[deñiştir | kodunı deñiştir]

Ukrainağa yardım etüv[deñiştir | kodunı deñiştir]
Ukraina getmanı Bogdan Hmelnitskiy ve Qırım hanı III İslâm Geray namaz qılalar

Ukraina getmanı Bogdan Hmelnitskiy Lehistan (Köral) devletinen cenkleşkende inayetini sorap Qırım hanına mektüp yazğan edi. O zaman Qırım hanı olğan III İslâm Geray red etmedi. İslâm Geraynıñ sayesinde Hmelnitskiy ğalip çıqtı. 1654 senesi Pereyaslav radası oldı, ve Özü qazaqlarınıñ isteginen Ukraina Rusiyege qoşuldı, soñra ise Rusiye ve Lehistan tarafından ekige bölündi.

Rusiyeniñ Qırımğa ekspansiyası[deñiştir | kodunı deñiştir]

1736 s. Rusiyeniñ Qırımnı istilâ etkeni[deñiştir | kodunı deñiştir]

Zemin[deñiştir | kodunı deñiştir]
1736 s. eski bir haritası

Feldmarşal Minihniñ reberliginde rus ordusınıñ basqanından evel, osmanlı padişası Qırım hanı I Qaplan Geraynı osmanlı ordusına yardım etsin dep Acemistanğa çağırdı. Qaplan Geray padişağa Rusiye ordunıñ Qırımda olmağanından faydalanıp istilâ ete bilcegibi yazdı. Lâkin aynı zamanda İslâm halifesi de olğan padişa Qaplan Geraynıñ Acemistanğa ketmesini çoq talap etti ve Qaplan Geray padişanıñ teklifni qabul etmege mecbur oldı.

Rusiyeniñ basqınınen Qırımnıñ berbat etilmesi[deñiştir | kodunı deñiştir]

1783 s. Rusiye İmperiyasınıñ Qırımnı zapt etkeni[deñiştir | kodunı deñiştir]

1782 senesi Şahin Geray eñ ağır vaqıtta ekinci kere Qırım tahtına çıqtı[8]. Rusiye 1783 senesi Qırım Hanlığını zapt etti, amma soñki han tahtını terk etmeyip Qırımda rus saiplik aqqını tanımadı. Şahin Geraynıñ tahtını terk etkenini isbatlağan iç bir vesiqa yoq.

Tarihını yañıdan yazılması[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırım Hanlığını zapt etken soñ, Klüçevskiy, Karamzin, Solovyov kibi rus tarihçıları Qırım Hanlığını "aydut devleti" olaraq köstermek içün tarihını yañıdan yazmağa başladılar. 1944 s. olğan qırımtatar sürgünliginden soñ bu esnas daa intensiv oldı.

Arbiy iş[deñiştir | kodunı deñiştir]

İqtisat[deñiştir | kodunı deñiştir]

Şuña da baqıñız[deñiştir | kodunı deñiştir]

İhtar[deñiştir | kodunı deñiştir]

  1. Zaytsev İ. V. Крымское ханство: вассалитет или независимость?//Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летаю со дня рождения A.C. Тверитиновой (1910-1973)
  2. Zaytsev İ. V. Где останавливались крымские послы в Москве и московские послы при дворе крымского хана в XVI веке?

Atıfler[deñiştir | kodunı deñiştir]

Wikimedia Commons saytında
Qırım Hanlığı ile bağlı kategoriya bar.
  1. 1,0 1,1 Le monde ou La géographie universelle : contenant les descriptions, les cartes, et le blason, des principaux païs du monde. Duval, Pierre. 1676 (fre.)
  2. 2,0 2,1 «Всемирная география» Дюваля Д"Абвиля (rus.)
  3. Angelo Maria da Bologna: Araldo nel qvale si vedono delineate, e colorite l'Arme de Potentati, e Sovrani d'Evropa. Dokumentte 29 saife. Aqiqiy malümat bu menbada berilgen inanmaq içün, 24 saifeni — Moskoviya ya da 26 saifeni — Litvaniya baqı bilesiñiz. Bu tuğra vikianbarda da bar, isteseñiz anda baqıñız: [1].
  4. Hakimov R. S. Рафаэль Хакимов: «Обращаясь к Средневековью, важно не смешивать татар и монгол»(rus.). www.business-gazeta.ru. Газета.ру (Şablon:HumanizeDate). 2020 yanvarniñ 21 teşkerilgen.
  5. Çağatay tili ve Edebiyat, en:Crimean Tatar language#History
  6. Alıntı hatası: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named adı
  7. Зайцев И. В. Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А.С. Тверитиновой (1910-1973). М., 2010. С. 288-298.
  8. Gayvoronski О. "Созвездие Гераев". Aqmescit: Доля, 2003. – 107 saifesi