Muzakere:Qırım Hanlığı
 |
«Qırım Hanlığı» maqalesi, Qırımtatar Vikipediyasınıñ Qırım mevzularına baylânğan olması kerek olğan maqalelerden biri. Bu maqaleni "saylanğan maqale" statusına ketirmek — Qırımtatar Vikipediyasınıñ pek müim işlerinden biridir. Şablon qırımtatar versiyasında da olması kerek olğan cedveline kirgen maqalelerniñ muzakerelerine qoyuñız.
|
Алтын Орда бейлеринден Хаджы Гирай тарафындан Къырымда къурулды. Фетих девиринде Османлыларгъа къошулды. 1783 сенеси Руслар тарафындан йыкътырылды. 1443 сенеси Джучининъ 13-нджи огълу ве Къырым Улусынынъ тесисчиси Тукъай Тимурнынъ вастасыз несили олгъан Хаджы Гирай, Къырым Ханлыгъынынъ мейдангъа кетирильгенини илян этти. Гирайлар сюлялеси Ханлыкъны 330 йыл девамында идаре этти, умумен исе ичине Гирайлар сулялеси де кирген Тукъай Тимурнинъ несиллери ярымадада Къырым улусынынъ мейдангъа кельгенинден башлап 500 йылдан зияде (1270 сенесинден 1783 сенесине къадар) укюм сюрдилер. XV асырда Буюк Орданынъ енъильмеси нетиджесинде Къырым Ханлыгъы мейдангъа кельген ве къыпчакъ къабилелерининъ топракъ мулькиетлери – бейликлери шекилленген сонъ, Къырым ве Къара денъиз сырты эалилерине медениет, тиль ве дин сааларында япылгъан девамлы бир тюрк-ислям тесири ичюн мейдан ачылды. XVIII асырнынъ 80-инджи йылларында къырымтатарларнынъ сайысы тахминен 500.000 адам олгъан эди. Оларнынъ чокълугъы- 150-ны ялыбойлуларнен дагълылар – динлери боюнджа мусульманлар, тиллери боюнджа тюрклер олгъан европеоид къырымтатарлар ве азлыгъыны – къыпчакъларнынъ несиллери олгъан чёль тарафлы къырымтатарлар тешкиль эттилер. Аслында, эки субэтнос шекилленди. Оларнынъ якъынлашувы ве озьара тесири Къырымнынъ Русие тарафындан ишгъалинден сонъра да девам этти. Тамам учь бучукъ асыр девам эткен девир ичинде Гирайлар сюлялесининъ эллиге къадар векили Къырымда ханлыкъ япа. Базылары исе эки, учь ве атта дёрт кере Къырым тахтына кечелер. Иште, шу вакъыттан башлап, ХVIII асырнынъ сонъуна яни 1783 сенеси Къырым руслар тарафындан ишгъаль этильгенге къадарки девир – Ханлыкъ девридир. Бу девирге акълы суретте Герайлар деври демек мумкюн. Бу къырымтатарлар тарихында гъает муим девир ки, бу девирде къырымтатар халкъы мустакъиль девлет мейдангъа кетирип, озь девлетчилигине саип олды ве халкъ миллет оларакъ шекилленди. Къырым ханлыгъы шу девирде ичтимаий, сиясий ве арбий джеэттен озюни бутюн дюньягъа танытты ве этрафтаки девлетлер онынънен эсаплашмагъа меджбур олдылар. Бу девирде энди халкънынъ бундан бир къач асыр эвель шекилленип кельген миллий медениети, урф-адетлери, язма эдебияты, шиириети, эдебий тили мевджут эди. Теэссюф ки, о мухтешем заманда Къырым Ханлыгъынынъ диний ве медений меркезлеринде мейдангъа кетирильген чешит медений абиделерден бугуньки куньге ялынъыз аз бир къысмы етип кельгендир. Айны бу ал толусынен тарихий язма абиделерге ве эдебий эсерлерге де аиттир.