Qırım
Qırım[1] (ukraince Крим) ya da Qırım yarımadası [2] (ukraince Кримський півострів) – Qara deñizniñ şimaliy yalısında bir yarımada, qırımtatar halqınıñ vatanı. Meydanlığı 26,2 biñ km². Ealisiniñ sayısı 1.994 300.kişi (2005 s. malümat).
2014 senesinden berli Qırım - Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep oldı. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna. Şu anda Rusya tarafından işgal altında.
Tarih
[deñiştir | kodunı deñiştir]| «Дом поэта» — «Şairniñ evi»
Доселе грезят берега мои |
| — Maksimilian Voloşin, rus şair. Bu Sürgünlikten evel yazılğan |
.jpg)
- Qırım dağlarınen yalı boyunıñ eñ qadimiy ealisi - tavrlar.
- M.E. (milâttan evel) XII asır — Qırım çöllerinde kimmerler yaşap keldiler.
- M.E. VII asırnıñ ortası — Kimmerler Qırımdan skitler tarafından quvuldılar.
- M.E. VII—VIII asırlar — Yunanlar Qırımğa kelip öz şeerlerini qurıp başladılar.
- M.E. V asır — Şarqiy Qırımdaki yunan şeerleri Bosporos Devletine birleştiler.
- M.E. 422 senesi — Yunanlar Hersonesos şeeriniñ temelini qoydılar.
- M.E. III—II asırlar — Skit memleketiniñ Özü özeni boylarından Qırımğa avuştı.
- M.E. II asır — Skilurnen onıñ oğlu Palak yolbaşçılığı altında skitler deñiz limanları oğrunda yunan şeerlerinen cenkleşip başlaylar. Yunanlarnıñ tarafdarı Pontos Devletiniñ ükümdarı VI Mitridat Evpator Qırımğa Diofant yolbaşçılığı altında ordular yolladı. Diofant ordusı skit memleketini tar-mar etip yunan şeerlerini Pontos terkibine kirsetti.
- M.E. 63 senesi — Pontos Roma İmperiyası tarafından feth etildi, Qırım şeerleri romalılarnıñ nezaret altına keçeler.
- M.S. (milâttan soñ) I asır — Sarmatlar Qırımnıñ çölüne kirdiler.
- M.S. II asırnıñ ekinci yarımı — Bosporos devleti soñki qalğan Qırım skitlerinen küreşe. Skitler mağlübiyetke oğradılar ve yerleri Bosporos, Roma ve sarmatlar arasında bölündi.
- III asırnıñ ortası — Gotlar istilâsı. Olar romalılarnen sarmatlarnıñ bütün müstemlekelerini (Hersonesostan başqa) basıp alıp Bosporos Devletini öz nezaret altına qoyalar.
- 269—270 seneleri — Roma orduları varvarlarnı Tuna özeniniñ o bir tarafına çekiltti. Pirat flotu Yunanistan yalısınıñ yanında mahv oldı.
- 375 senesi — Hunnular kelüvi. Hunnular Bosporos devletini tar-mar ettiler.
- IV—V asırlar — Rum (Bizans) İmperiyasınıñ Qırımnıñ dağlı rayonlarnıñ müstemlekeleştirüvni başladı. Hunnular kelüvinden soñ sağ qalğan gotlar Bizans iqtidarını qabul ettiler.
- VI asırnıñ soñu - Türkiy Qağanatnıñ orduları şarqiy Qırımğa kirip vaqtınca Bosporosnı basıp aldılar.
- VII asırnıñ soñunda hazarlar deyerlik bütün Qırımnı zapt eteler, faqat Hersonesos Bizans iqtidarınıñ altında qaldı.
- X asır - Hazar Qağanatı ruslar tarafından tar-mar etilgeninen Qırımnıñ çölü beçeneklerge keçti.
- XI asır - Qırımnıñ çölüni qıpçaqlar feth ettiler.
- XIII asır - Bizansnıñ iqtidarı zayıflaştı. Müstemlekeleriniñ bir qısmı cenevizlerge keçe, bir qısmı mustaqil Gotiya prinsligi (ya da Teodoro prinsligi) olıp ayrıldı.
- 1239 senesi - Qırımnı Batu hannıñ tatar-moğol ordusı feth etti. Qırımnıñ çölü Altın Ordunıñ bir qısmı olıp qaldı.
- XIV - XV asırnıñ ortası - Cenevizler Teodoro prinsliginen Qırımnıñ yalı boyu oğrunda cenkleşeler.
- 1441 senesi — Mustaqil Qırım Hanlığı meydanğa keldi.
- 1475 senesi — Osmanlı ordusı Gedik Ahmet paşa yolbaşçılığı altında ceneviz müstemlekelerini ve Teodoro prinsligini feth etti.
- 1783 — Qırım feth etilip Rusiye İmperiyasınıñ terkibine kirsetildi.
- 1780-90 seneleri — Qırımtatarlarnıñ Dobrucanen Anadoluğa birinci kütleviy icreti.
- 1853—1856 — Qırım cenki.
- 1860 seneleri — Qırımtatarlarnıñ Osmanlı Devletine ekinci kütleviy icreti.
- 1917—1920 — Rusiye Vatandaş cenki. Qırımda "beyazlar" ve "qızıllar" ükümetleri biri-birlerini bir qaç kere almaştıralar.
- 1921 oktâbr 18 — Sovet Rusiye terkibinde Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti meydanğa keldi.
- 1941 avgust — Qırım almanları sürgün etildiler.
- 1941—1944 — Natsist alman ordusı Qırımnı işğal ettiler.
- 1944 mayıs 18 — Qırımtatarlar sürgün etildiler.
- 1944 iyün 26 — Yunanlar, ermeniler ve bulğarlar Qırımdan sürgün etildiler.
- 1945 iyün 30 — Cumhuriyetniñ yoq etilüvi: Qırım MSŞC Qırım vilâyetine çevirildi.
- 1954 fevral 19 — Qırım vilâyeti Ukraina terkibine kirsetildi.
- 1989 — Qırımtatarlar kütleviy tarzda Qırımğa qaytıp başladılar.
- 1991 fevral 12 — Qırım vilâyeti USŞC terkibinde Qırım MSŞCne çevirildi, Aqyar şeeri ise USŞC terkibinde cumhuriyet riayetindeki bir şeer olıp qaldı.
- 1992 fevral 26 — Yuqarı Şuranıñ qararı ile Qırım MSŞC adı Qırım Cumhuriyeti olaraq deñiştirildi.
- 1992 mayıs 6 — Qırım cumhuriyetiniñ ilk esas qanunı qabul olundı.
- 1998 dekabr 23 — Qırımnıñ yañı esas qanunı qabul olundı. Qırımnıñ resmiy adı Qırım Muhtar Cumhuriyeti olaraq deñiştirildi.
- 2014 fevral-mart — Rusiye Qırımnı aldı ve ondan berli yarımada de-fakto Rusiye tarafından idare etile. Buña baqmadan dünya devletleriniñ çoqusı Qırımnıñ Ukrainağa ait olğanını qabul ete.
Memuriy-territorial bölünüv
[deñiştir | kodunı deñiştir]
Memuriy ceetinden cumhuriyet 25 regiondan ibaret, olardan 14 rayon (ealiniñ çoqusı köylü) ve cumhuriyet riayetinde bulunğan şeerlerniñ şuralarına boysunğan 11 territoriya (ealiniñ çoqusı şeerli). Kösterilgen haritada körüne ki, işbu 11 territoriyadan bazıları büyük meydanlıqta yerleşip merkezden ğayrı bir çoq meskün yerden ibaret.
Rayonlarnıñ başları Qırımnıñ baş naziriniñ teklifinen Ukraina prezidenti tarafından tayin etileler, şeerlerniñ başları ise umumiy saylavda saylanalar.
Regionlar ise şeer, qasaba ve köy cemiyetlerinden ibaret.
| Rayonlar | Şeer şuraları |
|---|---|
| 1 Aqmeçit rayonı | 15 Aluşta şeer şurası |
| 2 Aqmescit rayonı | 16 Aqmescit şeer şurası |
| 3 Aqşeyh rayonı | 17 Canköy şeer şurası |
| 4 Bağçasaray rayonı | 18 Ermeni Bazar şeer şurası |
| 5 Canköy rayonı | 19 Kefe şeer şurası |
| 6 Curçı rayonı | 20 Kerç şeer şurası |
| 7 İçki rayonı | 21 Kezlev şeer şurası |
| 8 İslâm Terek rayonı | 22 Krasnoperekopsk şeer şurası |
| 9 Krasnoperekopsk rayonı | 23 Saq şeer şurası |
| 10 Qarasuvbazar rayonı | 24 Sudaq şeer şurası |
| 11 Qurman rayonı | 25 Yalta şeer şurası |
| 12 Saq rayonı | 26 Aqyar şeer şurası |
| 13 Seyitler rayonı | |
| 14 Yedi Quyu rayonı |
Coğrafiya
[deñiştir | kodunı deñiştir]
Qırım yarımadası Ukrainanıñ cenübinde buluna. Yarımada üzeriniñ meydanlığı 27 biñ km². Ğarp ve cenüp tarafında Qırım Qara deñiznen, şarq tarafında ise Azaq deñizinen sıñırlana. Şimal tarafında Qırım tar (8 km qadar) Or boynunen qıtağa qavuşa. Qırımnıñ şarqında Qara ile Azaq deñizleri arasında Keriç yarımadası, Qırımnıñ ğarbında ise Tarhan Qut yarımadası buluna. Qırımnıñ şimaliy kenar noqtası Or boynunda buluna, cenübiy kenar noqtası — Sarıç burnu, ğarbiy kenar noqtası — Tarhan Quttaki Qara burun, şarqiy kenar noqtası — Keriç yarımadasındaki Fener burnudır. Şimaliy kenar noqtasınen cenübiy kenar noqtası arasındaki mesafe — 200 km, ğarbiy kenar noqtasınen şarqiy kenar noqtası arasındaki mesafe — 325 km. Qaranen deñiz sıñırlarınıñ umumiy uzunlığı 2500-den ziyade km.
Qırım Muhtar Cumhuriyeti Aqyar şeeri ve Arabat beliniñ şimaliy ucundan ğayrı yarımadanıñ bütün yerini ala.
Qarada keçken Qırımnen Ukrainanıñ Herson vilâyetiniñ kiçik sıñırı Or boynundan keçe. Bundan da ğayrı deñizde Qırım Rusiye (Krasnodar ülkesi), Romaniya, Bulğaristan, Türkiye ve Gürcistannen sıñırdaş ola.
Coğrafik ceetten Qırım eki teñ olmağan qısımğa bölüne: onıñ şimali çöl (bütün yarımadanıñ 4/5 qısmı), cenübi ise ormanlı Qırım dağlarıdır (meydanlıqnıñ 1/5 qısmı). Aqyardan Kefege qadar üç dağ sırası uzana. Eñ yüksek soyu yalı boyunda uzanğan Baş ya da Cenübiy dağ sırasıdır, onda Qırımnıñ eñ yüksek noqtası Roman Qoş degen dağ (1545 m) buluna.
Qırımnıñ özenleri az suvludır. Salğır, Alma, Belbek, Qaçı eñ esas özenlerdir. Dağ ile dağ aldındaki rayonlarda özenlerniñ çoqusında suv anbarları bar. Şimaliy Qırım boyunda Şimal Qırım kanalı uzana, oña suv Özüden kele. Qırımda bir qaç balaban tuzlu göl bar: Doñuzlav, Sasıq, Saq, Aqtaş, Töbeçik, Çoqraq gölleri ve digerler.
Meşur kurort regionları:
- Cenübiy yalı boyu — Yalta ve Aluşta regionları
- Ğarbiy yalı — Kezlev ile Saq regionı
- Cenüp-Şarqiy yalı — Kefe ile Sudaq regionı
Müim şeer ve qasabalar
[deñiştir | kodunı deñiştir]İqtisadiyat
[deñiştir | kodunı deñiştir]Esas pıtaqlar — turizm, sağlıq saqlav, köy hocalığı.
İqtisadiy köstermeler
[deñiştir | kodunı deñiştir]| N | kösterme | birlemler | 2006 s. içün malümat |
|---|---|---|---|
| 1 | Mal eksportı | mln AQŞ dolları | 400,1 |
| 2 | Umumukrain içinde nisbiy ağırlıq | % | 1,0 |
| 3 | Mal importı | mln AQŞ dolları | 230,9 |
| 4 | Umumukrain içinde nisbiy ağırlıq | % | 0,5 |
| 5 | Eksport-import saldosı | mln AQŞ dolları | 169,2 |
| 6 | Kapital investitsiyaları | mln grivna | 5444,9 |
| 7 | Orta aylıq | grn (01.01.2007 içün) | 1002 |
| 8 | Orta aylıq | AQŞ dolları (01.01.2007 içün) | 198,4 |
Ukrainanıñ statistika komitetiniñ malümatına binaen
Naqliyat
[deñiştir | kodunı deñiştir]
Qırımdaki er bir şeer diger meskün yerlernen avtobus marşrutlarınen bağlı. Şeerlerara trolleybus marşrutları da bar (Aqmescit ava limanı — Aqmescit — Aluşta — Yalta yolunda). Yalta, Kefe, Keriç, Aqyar, Aqmeçit ve Kezlev deñiz marşrutlarınen bağlı. Kezlevde tramvay mevcut. Ermeni Bazar — Keriç (Kefege çatal ile) ve Melitopol — Aqyar (Kezlevge çatal ile) demiryolları Qırımnı qıtanen bağlaylar.
Turizm ve raatlıq
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qırımda çoq istiraat evi, lager (meselâ, Artek), çeşit musafirhane bar. Eñ populâr raatlıq yerleri — Yaltanen Aluşta ile beraber bütün Qırımnıñ yalı boyu, Sudaq, Kezlev. 2007 senesi yanvar ayından dekabrgece Qırımda 5718 biñ kişi raatlandı.
Qırımnıñ mahsus itibarğa lâyıq yerleri:
- Qırımnıñ qobaları (Mermer Qobası, Qızıl Qoba)
- Dağlar (Ay Petrinen yip yolu, Qırımnıñ Büyük kanyonı, Çatır Dağ)
Eali
[deñiştir | kodunı deñiştir]
2001 senesi toplanğan malümatqa köre — 2 024 056 kişi (58,3 % ruslar, 24,3 % ukrainler, 12,1 % qırımtatarlar, bundan ğayrı qaraylar, qırımçaqlar ve digerler)
Ruslar, ukrainler, yunanlar ve bulğarlarnıñ çoqusı ortodoks hristianlardır, qırımtatarlar ise musulmanlar (sunniler), bundan da ğayrı yeudiler, protestantlar ve katolikler bardır.
Menbalar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- ↑ ya da Qrım
- ↑ ya da Qrım yarımadası
- ↑ Полное собрание стихотворений, Максимилиан Волошин
Bağlantılar
[deñiştir | kodunı deñiştir]
- Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Nazirler Şurasınıñ portalı 22 fevralniñ 2014 s. arhivlengen.
- Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Yuqarı Radasınıñ saytı
- meta.ua saytındaki Qırım saytlarınıñ reestri 23 dekabrniñ 2008 s. arhivlengen. (3200 sayttan ziyade)
- yandex.ru saytındaki Qırım saytlarınıñ katalogı (400 sayttan ziyade)