İnternet

İnternet ağınıñ qısmen haritası, 2005 seneniñ başındaki vaziyet. Opte Project Leyhası

10.000 sakinge İnternet ağına kiriş noqtalarınıñ sayısı

Memleket ealisinden İnternet qullanıcılarınıñ fayızlarda sayısı (2015)

İnternet (inglizce Internet, sözü-sözüne - "ağlarara") - İnternet protokollar taqımına esaslanğan birleşken kompyuter ağlarınıñ umumdünya sisteması. İnternetke ağlar ağı da deyler, çünki o, millionlarnen yerli ve global şahsiy, cemaat, akademik, iş ve ükümet ağlarından teşkil olunıp, özara bağlı ola ve çeşit türlü telli, optik ve telsiz tehnologiyaları qullana. İnternet, malümat resurs ve hızmetleriniñ (Bütündünya örümçek (World Wide Web — WWW), özara bağlı gipermetin vesiqaları ve e-poçta kibi) yerleşmesi içün maddiy temeldir.

2019 senesindeki vaziyetine köre Yer ealisiniñ çoqusı İnternet ağından faydalana bile.

Ad

Kündelik tilinde, küçük arfinen internet (laq. inet) sözü, sıqça İnternetniñ maddiy bağı manasında degil, Bütündünya örümçegi (Bütünağ) ve içinden faydalanıla bilgen malümat manasında qullanıla. Bu qullanuvnı "radio" ve "telekörüv" ıstılalarınen parallel keçirip añlatmaq mümkün.

Qurulış

İnternetniñ merkeziy idaresi, qullanuv ya da kiriş qaideleri yoqtır. Er bir teşkil etici ağ özüniñ hususiy standartlarını tayin ete. İnternet Protokolınıñ adres alanını ve Domen adlarınıñ sistemasını qullanuv qaideleri merkeziy tayin etile. Bunı Adlar ve nomeralar berüv İnternet-korporatsiyası (inglizce Internet Corporation for Assigned Names and Numbers, ya da ICANN), baş ofisi AQŞta olğan ticariy olmağan bir teşkilât idare ete. Esas protokollarına (IPv4 ve IPv6) tehnikiy temel qoyuv ve standartlaşuvnı Internet Engineering Task Force (IETF) - ticariy olmağan bir teşkilât, yani leyhalayıcılar, alimler, ağlar operatorları ve hızmet bericileriniñ açıq halqara bir cemaatçılığı alıp bara.

Ağ, IP protokolını qullanuvdan ve malümat paketini marşrutlaştıruvdan qurulğan. Bugünki künde İnternet global cemiyetiniñ malümat boşluğını yaratuvda müim rol oynay, veb saytları ve bir çoq malümat berici sistema (protokol)larınıñ maddiy temeli ola.

Tarih

1962 senesi AQŞ Yetekçi mudafaa araştıruv leyhaları agentliginiñ (inglizce Defense Advanced Research Projects Agency, DARPA) başı Cozef Liklider (1915—1990) Bütündünya kompyuter ağı fikrini bildirdi. 1969 senesi AQŞ Mudafaa nazirligi, cenk vaziyetinde işançlı malümat berüv sistema yaratmaq maqsadı olacaq bir leyhanı işlep çıqarmağa başlağan. DARPA agentligi buña bir kompyuter ağını işlep çıqarmağa teklif etken. İşlep çıqaruv, Los Ancelesteki Kaliforniya universiteti, Stendford tedqiqat merkezi, Yuta ştatı universiteti ve Santa Barbaradaki Kaliforniya ştatı universitetine avale etilgen. Bu ağnıñ adı ARPANET (inglizce Advanced Research Projects Agency Network — Yetekçi araştıruv agentligi ağı) dep qoyulğan. Leyha çerçivesinde ağ bu müessiselerni birleştirdi. Bütün işler Mudafaa nazirligi esabına yapılğan. ARPANET faal ösmege ve ilerilemege başladı, onı türlü ilim saadaki alimler ketken sayın daa da keñ qullanmağa başladılar.

İlk -{ARPANET} serveri 1969 senesi kiraz ayınıñ 1-inde Los Ancelesteki Kalifornia universitetinde qoyulğan edi. ‘Honeywell 516’ kompyuteriniñ 12 kilobaytlıq operativ afızası bar edi.

1971 senesine qadar ağdan e-poçtanı yollamaq içün ilk programma işlenip çıqarılıp, birden pek mot olğan.

1970 senelerniñ başına 200-ge yaqın tüyümni birleştirgen edi.

1973 senesi transatlantik tel vastasınen ağğa Büyük Britaniya ve Norvegiyadan ilk çetel teşkilâtlar qoşulğan edi - ağ halqara oldı.

1970 seneleri ağ umumen e-poçtanı yollamaq içün qullanıla edi, o vaqıt da ilk e-poçtalarnı tarqatuv cedvelleri, haber gruppaları ve ilân levhaları peyda oldı. Lâkin o vaqıtları ağ, diger tehnik standartlar esasında qurulğan ağlarnen daa qolay tesir etip olamay edi. 1970 senelerniñ soñuna qadar malümat berüv protokolları faal inkişaf etip, 1982—1983 seneleri standartlaştırılğan edi.

1983 senesi qara qış ayınıñ 1-inde ARPANET ağı, NCP protokolından TCP/IP protokolına keçken, aynı şu protokol, ağlarnı birleştirmek içün, alâ bugüngece muvafaqiyetnen qullanıla. Tamam 1983 senesi ARPANET ağına 'İnternet' ıstılası pekitilgen.

1980 seneleri AQŞ Milliy ilim vaqfınıñ esas ağına ükümet para ayıruvı, em de bütün dünyada diger ticariy esas ağlarğa şahsiy para ayıruv, yañı ağlar tehnologiyasını işlep çıqaruvda iştirak etüvge ve bir çoq ağnıñ birleşüvine ketirgen. Halqara ağınıñ 1990 seneleri ticariyleştirüvi onı mot olmasına ve insannıñ aman-aman er bir zemaneviy ayat saasına kirsetilmesine ketirgen.

1984 senesi domen adları sisteması (inglizce Domain Name System, DNS) işlenip çıqarılğan. Aynı şu vaqıt ARPANET ağınıñ ciddiy bir raqibi peyda olğan - AQŞ Milliy ilim vaqfı (NSF), universitetlerara NSFNet (inglizce National Science Foundation Network) ağına temel qoyıp, ufaq-tüfek, şu cümleden o vaqıtları belli Usenet ve Bitnet kibi ağlarından şekillendirilgen ve ARPANET-ten daa çoq keçirüv qabiliyetli olğan edi. Bu ağğa bir yılda 10 biñge yaqın kompyuter qoşulğan; ‘İnternet’ unvanı yavaştan NSFNet-ke keçmege başlağan.

1988 senesi icat etilgen Internet Relay Chat (IRC) protokolı sayesinde İnternette aqiqiy zamanda qonuşmaq imkânı yaratıldı (çat).

1989 senesi Avropada, Avropa özek tedqiqatı merkeziniñ (CERN) divarlarında, örümçek kontseptsiyası peyda olğan. Onı meşur britaniyalı alim Tim Berners-Li teklif etken edi, o, endi eki yıl devamında HTTP protokolını, HTML gipermetinli belgileriniñ tilini ve URL identifikatorlarını işlep çıqara edi.

1990 senesi ARPANET ağı mevcutlığını toqtatqanınen, NSFNet-ke reqabetini yutturdı. 1992 senesi Sprint Corporation şirketi İnternetke bağlanmaq hızmetini bir modem ve telefon ağı (inglizce dial-up access) yardımınen ilk olaraq bermege başladı.

1991 senesinde http serverlerni internette faydalanmaq mümkün oldı, 1993 senesi de belli veb brauzeri (inglizce web-browser) NCSA Mosaic peyda oldı. Bütündünya örümçegi ket-kete mot ola başlağan.

1995 senesi NSFNet tedqiqiy ağ rolüne qaytqan; İnternetniñ bütün naqliyesiniñ marşrutlaştıruvınen endi Milliy ilim vaqfınıñ üstkompyuterleri degil, ağ provayderleri (hızmet bericileri) oğraşa ediler.

Aynı şu sene örümçek İnternette esas malümat berici olıp, naqliye köleminen FTP fayl berüv protokolını ozğan; Bütündünya ağı konsortsiumı (inglizce World Wide Web Consortium) şekillengen. Örümçek İnternetni ğayrıdan yaratqan ve onıñ zemaneviy körünişini yaratqan, dep aytmaq mümkün. 1996 senesinden başlap Bütündünya ağı ‘İnternet’ añlamını bütünley özünen deñiştirgen.

1990 seneleri devamında İnternet o vaqıt bar olğan ağlarnıñ çoqusını birleştirgen edi (misal içün Fidonet kibileri ayrı qalsa bile). Yekâne idare merkezi omağanı sayesinde, em İnternetniñ tehnikiy standartları açıq olğanı, bu da ağlarnı birden iş adamları ya da akimiyetten mustaqil etkeni sayesinde, birleşüv pek özüne çeke edi. 1997 senesinece İnternette 10 millionğa yaqın kompyuter esaplana edi ve bir milliondan çoq domen adı qayd etilgen edi. İnternet pek mot malümat almaşuv vastası olğan.

1998 senesi Roma Papası II İoannes Paulus Halqara İnternet kününiñ temelini qoyğan, o, er yıl çeçek ayınıñ 4-ünde bayram etile, Ukrainada 2001 senesinden başlap ‘İnternet künü’ er yıl aralıq ayınıñ 14-ünde qutlana.

Bugünki künde İnternet tek kompyuter ağlarından degil, alâqa yoldaşları, radiosignallar, tel televizionı, telefon yolları, areketli bağ ağları, hususiy optik lif yollar ve elektrik tellerden de almaq mümkün oldı. Bütündünya ağı, inkişaf olğan ve inkişaf etken memleketlerde ayatnıñ ayrılmaz bir parçası oldı.

2000 senesi 327 millionğa yaqın qullanıcısı bar edi, em olardan tek AQŞ-ında sayısı 100 milliondan ziyade çıqa edi.

2004 senesi İnternet 700 million qullanıcını esap etken. 1993 senesi 26 biñ olğan saytlar sayısı o vaqıtqa 5 milliondan ziyade çıqqan.

2011 senesi qara qış ayınıñ 5-inde dünyada İnternet qullanıcınıñ sayısı 2 milliardğa yetken.

2017 senesine bütündünya ağınıñ 3,8 milliard qullanıcısı ya da Yer ealisiniñ 50 % bar edi. İçtimaiy ağlar qullanıcılarınıñ sayısı ve ağdaki mobil tertibatlarınıñ payı bayağı arta .

2019 senesi boş aynıñ vaziyetine köre dünyada İnternetke 4,1 milliard adam bağlanğan . Qadınlarnıñ 48 % internetni qullana, erkekler arasında fayız yüksekçe - 58 %. Bağlanuv seviyesi 2018 yılınen teñeştirgende 5,3 %-ğa artqan. 2019 senesi internetni qullanuv seviyesi 53,6 %-ğa artqan. Eñ yüksek bağlanuv seviyesi - Avropada (82,5%), eñ alçaq ise - Afrikadadır (28,2 %). Erkekler ve qadınlar arasında eñ büyük farq Afrikada, arap memleketlerinde, em de Asiya ve Tınç okean regionındadır. 3,6 milliard adam alâ internetsizler.

İnternet ağı teşkilâtınıñ esasları

İnternetniñ baş printsipleri

İnternet bir çoq biñ beraberlikleşüv, ilmiy, ükümet ve ev ağlarından ibaret. Mimarcılıq ceetinden çeşit-türlü ağlar, IP protokolı (inglizce Internet ProtocolInternet Protocol) ve malümat paketlerini yollaştıruv esası sayesinde birleşe bile. İP protokolı, cısmiy alâqa kanallarına nisbeten mahsus agnostik (bilinmez) sıfatında yaratılğan edi. Yani er angi raqamlı malümat berüv ağı İnternet naqliyeni bere bile. Ağlar bağlanğan yerde mahsus yollaştırıyıcılar, malümat paketleriniñ çeşitine köre ayıruv ve yañıdan yollaştıruvınen oğraşqanda, şu paket elde eticileriniñ IP adresine esaslana. İP protokolı bütün dünya miqyasında yekâne adresler boşluğını yarata ama, er bir ayrı alınğan ağnıñ kendi adresler astalanı ola bile. İP adresleriniñ böyle teşkilâtı, yollaştıryıcılarğa er bir, atta eñ küçük bile malümat paketi içün ilerideki yönelişni bir manada tayin etmege imkân yarata. Neticede İnternetniñ türlü ağları arasında bir dava peyda olmay ve malümat dos-doğru ve maniasız bütün seyaare boyunca ağdan ağğa berile.

IP protokolı özü muzakerelerde IETF adlı (inglizce Internet Engineering Task ForceInternet Engineering Task Force, Task force — belli bir meseleni çezmek içün davet etilgen mütehassıslar gruppası) teşkilâtnıñ içinde doğdı, adını 'İnternet leyhalavınen bağlı meselelerni çezmek içün gruppa' kibi tercime etmek mümkün. IETF ve onıñ iş gruppaları alâ bugüngece Bütündünya ağı protokollarınıñ inkişaf ettirmesinen oğraşa. O, cemaat iştiragı ve muzakereler içün açıqtır. Bu teşkilâtınıñ komitetleri, RFC vesiqalarını (ingl. Request for Comments — izaatlar sorav) kibi adlandırılğan vesiqalarnı neşir ete. Şu vesiqalarda tehnikiy hususiyetlikler ve bir çoq suallerniñ doğru añlatuvı berile. Bazı RFC Vesiqalarını IAB teşkilâtı (ingl. Internet Architecture Board — İnternet mimarcılığı Şurası) İnternet standantları dep ilân ete. 1992 senesinden başlap IETF, IAB ve bir sıra diger teşkilâtlar İnternet cemiyetini (ingl. Internet Society, ISOC) - İnternetnen oğraşqan türlü tedqiqiy ve mesleatçı gruppalar içün teşkiliy esasını yarata.

İnternet protokolları

Bu alda protokol - bir ağda çalışqan vaqıtta kompyuterlernen qarşılıqlı areket ve aralarındaki malümatnen almaşuv vastasıdır. Türlü kompyuterler beraber çalışmaq içün, ‘bir tilde laf etmek’, demek bir protokollarnı qullanmaq kerek. Şu protokollar toplulığına TCP/IP protokollar taqımı deyler.

Aşağıda, elifbe tertibinde eñ keñ tarqalğan ağ protokolları OSI imseline nisbeten sayıp çıqılğan:

1. Ameliy seviyede:

• DNS
• FTP
• HTTP
• HTTPS
• IMAP
• LDAP
• POP3
• SMTP
• SSH
• Telnet
• XMPP (Jabber)

2. Seans seviyesinde:

• SSL
• TLS

3. Naqliye seviyesinde

• TCP
• UDP

4. Ağlar seviyesinde

• BGP
• ICMP
• IGMP
• IP
• OSPF
• RIP
• EIGRP
• IS-IS

5. Kanallar seviyesinde

• Ethernet
• Frame relay
• HDLC
• PPP
• SLIP

Bundan ğayrı, daa bir taqım standartlaştırılmağan, lâkin endi bayağı mot protokollar da bar. Adette bu, fayl ve metin haberlerinen merkezsizleştirilgen almaşuv protokollarıdır;

bazılarında bütün faylalmaşuvlı ağlar qurulğan. Bu böyle protokollardır:

● OSCAR ● BitTorrent

● CDDB ● Gnutella

● eDonkey ● Skype

İnternet ağı hızmetleri

Bugünki künde İnternetniñ eñ mot hızmetleri bulardır:

• Web
• Haber gruppaları
• Web forumları
• Fayl almaşuv ağları
• Bloglar
• Elektron tölev sistemaları
• Viki leyhaları (şu cümleden Vikipediya)
• İnternet radiosı
• İnternet tükânları
• İnternet televizionı
• İnternet auktsionları
• IP telefonlaşuv
• Haber almaşuvı sistemleri
• İnternet zamanı
• FTP serverleri
• Elektron poçta ve yiberüv cedvelleri
• IRC

Uzaq fayllarğa İNTERNET kiriş hızmetleri

Malümat arhivleri - bu, öyle ‘kompyuter kütüphaneleri” ki, olarda bayağı vaqıt soralğan ve sıqça bayğı kölemde olğan çeşit-türlü malümat ve programmalar saqlanıla. Arhivlerdeki malümat öyle fayllar sıfatında saqlanıla ki, olar özüniñ mevzu yönelişine köre katalog ve kataloglarastlarına birleşip, terekaitli (MS-DOS ve UNIX ameliy sistemalarınıñ fayl qurulışına beñzegen) qurulışnı yarata. Eñ yüksek seviyeli katalogğa arhivniñ tamır katalogı deyler.

Malümat arhivi poşta serveriniñ esas vazifesi - qullanıcılarnıñ soravına köre kerek fayllarnı elektron poşta vastalarınen yollamaqtır. Faylnı yollamağa azırlav esnasında poşta serveri malümatnı (kerek olğanda ya da qullanıcı sorağanda) sıquv ve kodlav ameliyatlarını avtomatik şekilde becere. Malümat arhivlerinen çalışqan poşta programma serverlerini üçke bölmek mümkün:

• fayl serveri;
• FTPmail serveri;
• WAISmail serveri.

Fayl serveri tek bir malümat arhivine hızmet ete ve qullanıcı soravlarını avtomatik qabul etmesi ve elektron poştadan olarnı becerüv netşcelerini fayllar şeklinde metinli malümat, grafikiy mahsullar, programmalar ve dig. ile bermesi içün ayırılğan;

FTPmail serveri, qullanıcığa FTP (File Transfer Protocol) tertibinde çalışqan uzaq malümat arhivlerinden fayllarnı elde etmege imkân bere. FTPmail serveriniñ vazifeleri fayl serverdekilerinden mürekkeptir. Qullanıcınıñ soravına köre server avtomatik şekilde uzaq arhivnen qarşılıqlı areket programmasını şekillendire, bağ seansını keçire ve onıñ neticelerini sımarışçığa elektron poştanen yollay;

Uzaq kompyuterlerniñ fayllarına kiriş File Transfer Protocol malümat berüv protokolınıñ idaresi astında olıp keçe, malümat almaşmasına da kompyuterni İNTERNETteki tüyüm kompyuteriniñ FTP serverinen bağlamaq kerek. Bir çoq umumkirişli FTP serverleri bağlanuv seansı vaqtında, qullanıcığa meraqlı olğan er angi fayllarnı elde etmege imkân bere.

Malümatnameli-araştırıcı WAISmail serveri (Wide Area Information Service), içinde kerekli fayllar olğan malümat arhivlerini qıdırmaq içün tayin etilgen.

İNTERNET kompyuter ağınıñ hızmetleri

İNTERNET böyle esas hızmet çeşitlerini berir:

1. e-mail - elektron poşta;
2. haber gruppaları;
3. poşta yollav cedvelleri;
4. uzaq kompyuterlerniñ fayllarından faydalana bilüv;
5. İNTERNETke bağlanğan diger kompyuterlernen bağ seansları;
6. berilgen bazada malümatnı ameliyatlar tertibinde qıdıruv;
7. diger qullanıcılar ile İnternet subet hızmetini qullanaraq qonuşuv;
8. World Wide Web (WWW) malümat sistemasına kiriş.

Qoşma hızmetler arasından şöylelerni ayırmaq mümkün:

• Multimedyanı keniş sürette berüv;
• RadioInternet;
• laqırdı konferentsiya bağı;
• telükesiz añlaşmalar;
• video konferentsiya bağı;
• telsiz bağlanuv.

Telekonferentsiya adlarını şekillendirüv

Telekonferentsiya adlarınıñ merdivenli qurulışı olur. Bu qurulışnıñ aliy seviyesine telekonferentsiya merdivenleri deyler. Merdivenler yerli ola bile - bu alda adları memleketlerniñ belgisinen ya da bu memlekette üküm etken sistemalarnen bir kelir (meselâ, de, ukr, relcom). Daa halqara merdivenler de bar, olardan eñ belli olğanlar:

• comp — kompyuter ve programmalavnen bağlı meselelerni muzakere etüv;
• news — haberlernen almaşuv, telekonferentsiyalar sistemini ilerilev meselelerini muzakere etüv;
• rec — raatlanuv, hobbiler, aveslenüv;
• sci — türlü ilmiy fenlerden munaqaşalar ve tecribe ile paylaşuv;
• soc — cemiyetteki yaşayış meseleleri;
• talk — merağına köre munaqaşalı meselelerni muzakere etüv;
• misc — iç bir sınıfqa kirmegen ya da birden bir qaç sınıfnı qaplap alğan mevzular;
• biz — iş ve diger merdiven.

Telekonferentsiyalarnıñ adı, merdiven adı ve mevzudan ibaret olıp, noqtanen bağlana (meselâ, news.answers telekonferentsiyası, news merdivenine ait ve eñ sıq berilgen suallerniñ cevabına bağışlana). Bu konferentsiyaniñ eki tamırlı adı bar. Kerek olsa üç, dört ve beş seviyeli adlar şekillene bile. Ananeviyen Usenet telekonferentsiyasında et angi ticariy malümat yerleştirmek yasaq edi, lâkin bu ananeni bozğan ediler. Bunıñ neticesinde bugün de-bugün telekonferentsiyalar sisteminde açıqtan-açıq reklama belli bir yer almaqta. Ticariy haber gruppalarında mal ve hızmetlerni satın aluv, almaşuv ya da satuv aqqında reklama ilânları yerleştirile.

İnternet ağınıñ üstmedeniyeti

Zemaneviy İnternetniñ de pek çoq içtimaiy ve medeniy haneleri bar. O, qonuşuv, eglenüv ve oquv içün universal bir müittir. Meselâ, Oksford universiteti tedqiqatınıñ neticelerine köre, İnternetten faydalanabilgen ösmürler İnternetten faydalanıp olamağanlarından yüksek baa ala ediler.

İnternet yardımınen alış-veriş yapmaq ve hızmetler içün tölemek mümkün oldı. Bayağı insan içün İnternet - para qazanmaq vastasıdır. Umumen ise İnternet - zemaneviy cemiyetniñ ve dünya menimseviniñ bir akisidir.

İnternet üstmedeniyetiniñ kösterüvlerinden biri, 2004 senesinden berli er yıl kiçik ayınıñ ekinci salı künü qayd etilgen Telükesiz İnternet künüdir.

İnternet ortaqlıqları

İnternet qonuşuv içün keniş fırsatlar teklif ete; onda bir menfaat, hobbi ve dünyabaqışta insanlarnı tapmaq qolay. Bundan ğayrı, ağda şahsiy körüşüvge baqqanda qonuşmaq ruhiy ceetten bayağı qolay. Bu sebepler internet cemiyetleri — esasen İnternetten qonuşqan bir menfaatta insan gruppaları - yaratıluvına ve faal inkişafına yol aça. Böyle ortaqlıqlar, bütün zemaneviy toplulıqnıñ ayatında ket-kete daa emiyetli bir rol oynay.

İnternetke bağlılıq

İnternetniñ motlulığı artqanınen, ondan faydalanuvnıñ menfiy tarafları peyda ola başladı. Hususan, bazı insanlar kerçek olmağan boşluğından o qadar ayran qalalar ki, künde kompyuter ögünde 18 saatke qadar oturalar. Böyle bağlılıqnı bir çoq insan tütün içmesi ya da narkomaniyannen qıyaslay. İnternet bağlılığını böyle tayin eteler: "Off-lineda bulunaraq, İnternetke kirmege qattı istek ve on-lineda bulunğanda İnternetten çıqıp olamaması”. Türlü araştıruvlarnıñ malümatına köre, bugün bütün dünyadaki qullanıcılardan 10 %-ğa yaqını İnternetke bağlı. Mütehassıslar endi bu bağlılıqtan qurtulmaq içün usullarnı işlep çıqardılar.

İnternet tanışuvları

İnternetteki tanışuvlarnı adette eglencelernen ya da devlet tışında aqay tapmaqnen bağlaylar. Er eki doğrultuv sıq hususiy bir bağlılıqqa çevirile. Evlilik, hususan hristianlar ya da, umumen, evlilikke ananeviy baqış ile kişiler içün pek yahşı ciddiy tanışuvlar keçirgen bir tanışuv hızmetini tapmaq pek qıyın.

Haber gruppaları

Haber gruppaları - er kes kirebilgen, misal içün menfaat klubları kibi, munaqaşalar forumlarıdır. Haberler kataloglar şeklinde şekillendirile. Ayrı haber gruppalarında olğan cısmiy malümat, provayderler, universitet, korporatsiyalar ve dig. serverinde saqlanıla. Qaide olaraq, haberlerniñ yaşayışlı qaytavı sıñırlıdır, ve olar biraz vaqıttan soñ yoq etile — diger alda serverler bir qaç ay devamında olarnen tolar edi.

İNTERNET qullanıcıları daima haber gruppalarına çeşit-türlü haber yollaylar. Tahminen bir sutka içinde şu haberler USENETten aman-aman İNTERNET tüyümleriniñ episine niayet tanışmaq içün haber gruppalarına kele. İNTERNET haberler gruppası - umumdünya, pay etilgen ilân tahtası bulletin board systems.

Haber gruppasınen adiy iş bundan ibaret: başta qullanıcı ilk haberni köre, soñ oña cevap bere, soñ sualge cevap bere ve il. Böyle etip bütün dialognı ya da tek sizni meraqlandırğan qısmını oqumaq mümkün. Haber ğruppalarınen kontaktta bulunmasına mahsus, haberlernen çalışmaq içün tayin etilgen programma vastaları işlep çıqarılğan edi, çünki o devir brauzerleriniñ haberlerge kirmek vastaları yoq edi.

USENET eñ tarqalğan ilân tahtası oldı. USENET - bütündünya, pay etilgen ilân tahtası (bulletin board system BBS). Dünyanıñ er yerinden İNTERNET qullanıcıları haber gruppalarına daima çeşit-türlü haberler yollaylar ve sutka devamında bu haberler USENETten İNTERNETniñ episi tüyümlerine umumen tanışmaq içün kele. Bugün de-bugün Usenet ağında 15 biñden ziyade haber gruppası çalışıp, zemaneviy yaşayışnıñ episi ameliy taraflarını aks ete. Telekonferentsiyalarda yañıdan-yañı programma teminatınen bağlı vesiqalarnı, belli alimlerniñ maqalelerini, niayet er angi şeyni rastketirmek mümkün. Telekonferentsiya (haber taqımları) dep öz vaqtında serverlerdeki öyle fayl qısımlarına dey ediler ki, oqumalarına ve yazılmalarına belli mevzulardan malümatnen almaşmaq içün er istegen kire bile edi.

Bundan ğayrı, malümat tarqaluvı Clarinet çeşitindeki 'yapıq' konferentsiyalar yardımınen alıp barıla. Episi telekonferentsiyalar idare etilgen ya da idare etilmegen ola bilir. İdare etilgen telekonfentsiyalar malümat ile tek tayin etilgen şahıslar - moderatorlar tarafından toldurıla bilir. İdare etilmegen telekonferentsiyalarda malümatnı ağnıñ er angi qullanıcısı yerleştire bile. İdare etilgen telekonferentsiyalar, moderatornıñ fikir bildirüv vastası, yani idare etilgen kütleviy malümat vastası - elektron gazet oldı. INTERNET ağından faydalanılabilgen eñ ciddiy elektron gazetlerniñ birine misal Clarinet telekonferentsiyalar merdiveni ola ki, onıñ içinde siyaset, iqtisadiyat, uquq, sport ve diger mevzularğa bağışlanğan yuzden ziyade haber gruppası bar. Konferentsiyalar tolduruvınen bir qaç malümat agentlikler oğraşa, olar arasında misal içün Reuters, API, UPI, NewsBytes.

Gruppanı öz menfaatına köre haber gruppasını tapalmağan qullanıcılar, belli bir derecede küç-quvetlerini qoşaraq, öz haberler gruppasını yarata bileler.

Trollev

Trollev - 1990 seneleri İnternette doğğan psihologik ve içtimaiy bir adise. İnternet trolleri ya da sade troller dep Bütündünya ağında (forumlar, Usenet haber gruppaları, Viki leyhalarda) mahsus qozğatqan maqaleler ya da haberler bastıra, olarnıñ vazifesi - iştirakçılar arasında dava, ateş, ıncınuv ve il. açmaqtır. Böyle maqale ya da haberlerge de bazıda trol, olarnı yazuv esnasına da - trollev dep aytalar. Bugünki künde er angi mot ihtiyat (forum, haberler gruppası, Viki leyha) şu adisege toquna.

Kiberpank

İnternet, kiberboşluq ve kerçek olmağan reallik zemaneviy sanatta da öz ifadesini taptı. Ta 1980-ci senelerniñ ortalarında, kompyuterler, yüksek tehnologiyalar ve cemiyette tehnikiy teraqqiyat neticelerinen faydalanuv sebebinden asıl olğan meselelerde merkezleşken ilmiy fantastikanıñ hususiy bir janrı şekillengen. Şu janr eserlerinıñ süjeti sıq hakerlerniñ qudretli korporatsiyalar ile küreşi ola. Janr edebiyat, kinematograf, grafikiy eserlerde (hususan anime) ve kompyuter eglencelerinde pek mot olğan. ‘Kiberpank’ ıstılasınıñ özüni yazıcı Brüs Betke uydurğan, o, 1983 senesi aynı serlevalı ikâye neşir etken edi.

İnternet ağında tsenzura

Devletke köre internette tsenzura seviyesi

     Bütünley nezaret astında      Bayağı nezaret astında      Saylav nezaret astında      Vaziyet deñişüvi      Nezaret alçaq seviyede ya asıl yoq      Malümat yoq

Bazı memleketlerde ağnıñ çalışmasına bayağı sıñırlanuvlar bar: devlet seviyesinde bazı web saifelerine kiriş qapatıla.

Çin

Çinde 'Büyük Çin malümat divarı' arekette buluna, o, ‘mündericesi şubeli’ websaytlarnıñ IP adreslerini qapata. Em öyle web-saytlarnı qapatmaq borcunı çin akimiyeti yerli provayderlerniñ boynuna qaldırğan. Cemiyet internet qavehanelerinde, internetnen ekseriyette çin işçiler sınfı qullanğan yerde, adamlar kompyuter ögüne oturmazdan evel şahıs bildirici şeadetnamelerini tapşırmaq kerekler.

'Google' saytını qapatuv ve tek 2006 seneniñ qara qışında lâğu etilüvi buña aydın isbattır. Faqat, çin ükümetinen yapılğan añlaşmalarğa köre, çin qullanıcılar içün qıdıruv neticeleri ‘biraz sıñırlı’ olacaq. Çinde Vikipediya da yasaqtır. Meraqlısı şu ki, çin ükümeti bunı ‘zorbalıq propagandasınen küreş’ manasında yaptı.

2011 senesiniñ oraq ayında çin ükümeti yañı qararlar çıqardı ki, olar Pekin qavehaneleri, bar, kitap tükânları ve otellerininden programma teminatını qoymaq talap ete - WiFi internetini qullanmağa istegen ziyaretçilerniñ areketini nezaret etmek içün. Bu talaplar becerilmegen alda 2.300 $ para cezası ya da iş alıp baruv litsenziyasından marum etmesi közde tutula. Programma teminatınıñ fiyatı özü 3100 $ tura. Böyle imkân, em de daa programma paketiniñ qıymeti, bayağı pekinli müessiselerniñ saiplerini öz ziyaretçilerge bedava WiFi hızmetini bermekten vazgeçmege mecbur etken.

Belli olğanı kibi, Çin - umumdünya ağını tsenzura keçirüvinden dünya lideridir. Mlliondan ziyade pornografik saytlar qapatılğanından ğayrı, bir qaç ğayet mot ihtiyat - hususan Facebook, Twitter saybloglar hızmeti ve YouTube videohostingi bütünley ya da qısmen yasaq etilgen.

İnternetniñ Ukraina parçası

İnternetniñ Ukraina parçasınıñ tarihı 1990 senesi ilk qış ayınıñ 19-dan başlana, şu künü Yüriy Yankovskıy (Yuri Yankovsky) 'Tehnosoft' Saalarara İlmiy Tehnologiyalar Programmalav Merkezinden (Kyiv ş., reber İgor Velbitsky) İnternet dünya ağına qoşulğan edi.

Meraqlı deliller

• İnternetniñ patronı - İsidor Sevilyalıdır.