Aqmescit

Bu maqale nümüneviydir
QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI
şeer
Aqmescit
ukr. Сімферополь
rus. Симферополь
Bayraq Tuğra
Bayraq
Bayraq
Tuğra
Tuğra
Memleket Rusiye/Ukraina[1]
Region Qırım Muhtar Cumhuriyeti[2]/Qırım Cumhuriyeti[3]
Şeer şurası Aqmescit şeer şurası
Coğrafiy koordinatalar Koordinatlar: 44°56′53″ ş. e. 34°06′15″ ş. b. / 44.948056° ş. e. 34.104167° ş. b. (G) (O) (Я)44°56′53″ ş. e. 34°06′15″ ş. b. / 44.948056° ş. e. 34.104167° ş. b. (G) (O) (Я)
Şeer başı İgor Lukaşöv
İlk añıluv ~XIV—XV asır
Meydanlıq 107 km²
Yükseklik 350 m (deñizge nisbeten)
Eali
Eali sıqlığı 3182,62 kişi/km²
Saat quşağı UTC+3
Telefon kodu +380 3652
Poçta indeksleri 295000 — 295490
Aqmescit (Qırım)
Aqmescit
Aqmescit
Vikianbarda Aqmescit

Aqmescit (arap urufatında: آق مسجد‎, ukraince Сімферополь, rusça Симферополь) – merkeziy Qırımda Salğır özeni boyunda bulunğan bir şeerdir, Qırımnıñ paytahtı.

Rus ve başqa yabancı tillerinde yunan tilinden alınma "Simferopol" adı (eski yunanca ἡ Συμφερούπολις, /hē sümferúpolis/ - “umumiy fayda şeeri”) qullanıla.

Coğrafiya[deñiştir | kodunı deñiştir]

Bulunğan yeri[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırımnıñ Tış ve İçeri dağ sıraları arasındaki vadiy Salğır özeniniñ deresi ile çatışuvı neticesinde asıl olunğan yılğada buluna. Şeerniñ yanındaki özende Aqmescit suv anbarı meydanğa ketirildi.

İklim[deñiştir | kodunı deñiştir]

İklimi yarım quru, issidir, yımşaq qış ile. Yanvarniñ orta arareti +0,4 °C, iyülniñ orta arareti +23,3 °C. Yağanaqlarnıñ orta yıllıq derecesi 509 mm, yılnıñ küneşli saatlarnıñ orta miqdarı 2469. Qış avanıñ de yımşaması, de suvuması ile dekabrniñ 29-ından fevralniñ 25-inece devam ete.

Evelki adiseler[deñiştir | kodunı deñiştir]

Zemaneviy Aqmescitniñ topraqlarında insannıñ ilk yerleşmeleri daa qadimiy devirlerde peyda oldı. Şeerniñ seleflerinden eñ bellisi milâttan evel III asırda meydanğa kelgen ve tahminen hunnular tarafından viran olunğan skit devletiniñ paytahtı Neapolistir. Neapolisniñ viranesini Salğırnıñ sol yalısındaki Petrovskaya Balka (Петровская Балка) adlı yerde körmek mümkün.

Qıpçaq qabileleri ve Altın Ordu devrinde bu ortalıqta Kermençik adlı qasaba bar edi.

Tarih[deñiştir | kodunı deñiştir]

Kebir Cami — Aqmescitniñ eñ eski binası

Aqmescit şeeri I Meñli Geray saltanatı vaqtında qurulğan. Bugünki şeerniñ eñ eski binası 1508 s. qurulğan Kebir Camidir. Qırım Hanlığı devrinde Aqmescit qalğanıñ bulunğan mekânı edi. Qalğanıñ sarayı şimdiki Salgirka (Салгирка) adlı parkta buluna edi. O vaqıt qurulğan maallelerge Eski şeer (Старый Город) deyler. Bu yer qararnen Lenin, Sevastopolskaya, Krılov, Krasnoarmeyskaya adlı soqaqlarnen sıñırlana. Eski şeer şarq şeerlerine has yerleşüvnen, tar ve qıyış soqaqlarnen ayırılmaqta.

Qırım Rusiye İmperiyasınıñ eline keçkenden soñ Tavriya guberniyası (vilâyeti) meydanğa ketirildi. Guberniya merkeziniñ temelini Aqmescitte qoymaq qarar etildi. 1784 senesi Grigoriy Potömkinniñ reberligi altında bu yerde memuriy ve mesken binalarniñ, hristian ibadethaneniñ qurucılığı başlandı. Terkibine em Aqmescitni, em de yañı qurulğan maallelerni kirsetken şeerge Simferopol adı berildi. Yunancadan Simferopol ‘fayda şeeri’ tercime etile. O vaqtından bugüngece Simferopol Qırımnıñ memuriyet merkezidir.

Rusiyedeki Vatandaşlıq cenki vaqtında Aqmescitte biri-birini tez deñiştirgen ükümetler yerleşe ediler. Cenkniñ bitmesinen ise şeer Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ paytahtı oldı. 1941-1944 seneleri Aqmescit natsistlerniñ istilâsını ve qırımtatar halqnıñ sürgün etilüvini başından keçirdi. 1945 senesi cumhuriyetiniñ yoq olunuvınen Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirgen Qırım vilâyetiniñ merkezi oldı. 1954 senesi Qırım vilâyeti Ukraina Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetiniñ terkibine kirsetildi. 1991 senesi cumhuriyetniñ yañıdan tiklenüvinen şeerge kene paytaht mertebesi qaytarıldı.

Eali sayısınıñ dinamikası[deñiştir | kodunı deñiştir]

  • 1792 — 2 000 kişi
  • 1839 — 7 000 kişi
  • 1864 — 17 000 kişi
  • 1887 — 38 000 kişi
  • 1897 — 49 000 kişi
  • 1914 — 91 000 kişi
  • 1926 — 88 000 kişi
  • 1939 — 143 000 kişi
  • 1959 — 186 000 kişi
  • 1970 — 249 000 kişi
  • 1989 — 364 700 kişi
  • 2001 — 363 600 kişi
  • 2006 — 340 600 kişi

İqtisat[deñiştir | kodunı deñiştir]

Aqmescit – müim sanayı merkezidir. Maşna qurucılıq, aş ve yengil sanayı esas saalarıdır. Şeerde qararnen 70 müessise bardır. Olar arasında "Foton" televizion zavodı, "Pnevmatika", "Santehprom" adlı zavodlar, "Fiolent" maişiy tehnika zavodı, konserva zavodları, tiküv fabrikaları ve ilâhre.

Naqliyat[deñiştir | kodunı deñiştir]

Aqmescit Qırımnıñ müim naqliy qavuşağıdır. Cumhuriyetniñ tış dünya ile alâqa vastalarınıñ çoqusı Aqmescitten keçeler. Şeerde demiryol vokzalı, avtovokzal, 3 avtostanstiya, 2 ava limanı (birisi halqara, digeri maalliy) bardır. Aqmescit, Aluşta ve Yalta arasında dünyada eñ uzun (96,5 km) trolleybus yolu bar.

Tasil ve ilim[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırımnıñ aliy oquv yurtlarınıñ ekseriyeti Aqmescitte buluna. Olarnıñ sırasında cumhuriyetniñ baş universiteti – V.N. Vernadskiy adında Tavriya Milliy universitetidir. Diqqata lâyıq universitetlerden Agrar universiteti, Tibbiyet universiteti, Müendislik ve pedagogika universiteti, Tabiat qoruv ve kurort qurucılığınıñ milliy akademiyasını añmaq lâzim. Şeerde 12 orta mahsus oquv yurtu, 37 ihtisasiy oquv yurtu, Qırım ve Ukraina İlimler Akademiyasınıñ ilmiy-araştırma institutları buluna.

Medeniyet[deñiştir | kodunı deñiştir]

Aqmescitte ülkeşınaslıq, etnografik ve bediiy müzeyleri, Gorkiy adında Rus akademik dramatik teatri, Qırımtatar akademik muzıka ve drama teatri, qoqla teatri, filarmoniya, tsirk bar.

Mahsus itibarğa lâyıq yerler[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırımnıñ başqa şeerleriniñ çoqusına baqqanda, Aqmescitte ayrı diqqatqa lâyıq yerler, mimariy abideler çoq degil. Şeerde Ulu Vatan cenkiniñ qaramanlarına, medeniyet ve sanat erbaplarına qoyulğan eykeller, 1944 sene sürgünliginiñ qurbanlarına memorial bardır. Mimarlıq abidelerinden Aqmescitniñ saqlanılıp qalğan binalardan eñ eskisi, 1508 senesi qurulğan Kebir Cami ve Mihail Vorontsovnıñ sarayı ayırılıp turmaqtalar. Şeerniñ belli mimariy abidesi olğan Neapolniñ viranesi şimdi ğayet harap olundı.

Qırımtatar Milliy Meclisi[deñiştir | kodunı deñiştir]

Qırımtatar halqını temsil etken yuqarı vekaletli tek organı Qırımtatar Milliy Meclisniñ bulunğan yeri de Aqmescittir. Meclis, öz çalışmaları aqqında Qurultayğa esap bermekte olıp, Qurultay qararları, mezkür nizamname, milletlerarası uquq normaları ve bu normalarğa uyğan Ukraina qanunçılıq qararları esasında iş köre.

Şeerde doğğan qırımtatarlar[deñiştir | kodunı deñiştir]

Bağlantılar[deñiştir | kodunı deñiştir]

Atıflar[deñiştir | kodunı deñiştir]

  1. Bu meskün yer Rusiye ve Ukraina arasında çatışuvğa sebep olğan Qırım yarımadasında buluna. Qırımnı de-fakto idare etken Rusiyeniñ qanunlarına köre yarımadada bulunğan Qırım Cumhuriyeti ve Aqyar federal emiyetli şeeri - Rusiye terkibindeki eki federatsiya subyektidir. Ukraina qanunlarına köre yarımadada Ukraina terkibindeki Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar mahsus statuslı şeeri buluna.
  2. Ukraina qanunlarına köre.
  3. Rusiye qanunlarına köre.
Wikimedia Commons saytında
Aqmescit ile bağlı resimler bar.