Jeç Pospolita

QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI
Jeç Pospolita

lehçe Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego
litvanca Lenkijos ir Lietuvos sandraugos bei Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė
1569
Bayraq Tuğra
Devlet bayrağı Devlet tuğrası
Jeç Pospolita haritada
Jeç Pospolita haritada
Jeç Pospolita
Paytaht Varşava (de facto), Krakov (de iure)
Resmiy til leh tili, latin tili
Resmiy din Katoliklik
Devlet qurumı Monarhiya
qıral
 - ilk: 1569—1572 II Jigimont Avgust
 - soñki: 1764—1795 Stanislav Ponyatovski

Jeç Pospolita (lehçe Rzeczpospolita), Lehistan-Litvaniya birligi, Birinci Lehistan Cumhuriyeti ya da Köral (Qırım hanlığı zamanında sıq qullanılğan adı) — Avropada tarihiy bir devlet, Lehistan Qırallığı ve Büyük Litva kinazlığınıñ federatsiyası. 1569 s. Lüblin Birligi neticesinde peyda oldı. 1772, 1793, 1795 Rusiye, Prussiya ve Avstriya tarafından zapt etildi. Bugünki Ukraina, Lehistan, Belarus ve Litvaniyanıñ topraqlarında bulunğan edi.

Birleşkeninden soñ Lehistan Qırallığı ve Büyük Litva kinazlığınıñ aliy devlet organları ortaq oldı, amma memuriy apparat, qazna, ordu ve qanunları ayrı saqlandı. Lehistan qıralı ve Litvaniya ulu kinazı unvanları olğan monarh Seym tarafından ömürlik saylanğan. Tarihçılar Jeç Pospolitanıñ siyasiy rejimine «slâhta demokratiyası» dep aytalar[1].

Bu devlet XVIII asırğace er yıl Qırım Hanlığına tışnı (qaznanı) ödegen[2][3][3]. 1523 s. I Saadet Geray mektübinde şöyle yazğan: «... qıral ise menim qulum ...», rus tarihçısı, tarih ilimleri dokorı Anton Gorskiy yazğanına köre, hannıñ bu aytqanı kerçek vaziyetni ifade ete[3]. Opitsio Pallaviçino qayd etkenine köre, Lehistan er yıl Qırımğa 200 000 florin yibergen edi[3].

[deñiştir | kodunı deñiştir]

Jeç Pospolitanıñ adı — leh tiline latince Res Publica (cumhuriyet) ıstılasını arfi-arfine tercimedir (latince res - lehçe rzecz — iş; latince publica - lehçe pospolita — umumiy). Böyleliknen, qırımtatar tilinde bu ıstıla sözü-sözüne «umumiy iş» ya da «umumiy şey» dep tercime etile[4].

XVII asırdan berli diplomatik mektüpleşüvda «Eñ aydın leh Jeç Pospolita» (lehçe Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska; latince Serenissima Res Publica Poloniae) adı qullanıldı[5].

Tarih[deñiştir | kodunı deñiştir]

XIV—XV asırlarda Lehistan ve Litvaniya bir-birine qarşı cenkleştiler, amma ittifaqlarnı daa tizgenler. Bir qaç añlaşma (Krakov ve Vilna Birligi, Krevo Birligi, Vilno ve Radom Birligi, Grodno Birligi ve Horodło Birligi) eki devlet arasında Lüblin Birligiden evel tizilgen edi[6]. Melek Hacı Geray, birinci Qırım hanı, Qırımnıñ tahtına çıqqandan soñ episi Ukrain ve Ğarbiy Rus toprağlarını — Kıyıv toprağları, Çernigov, Smolensk, Brânsk ve başqa Novgorodgece ülkelerini — dostluq kösterip Litvaniyanıñ kinâzine Kazimirge bağışladı. Bu vaqıttan berli Litvaniya büyük şarqiy Avropa memleketi oldı[3].

Livoniya Cenki vaqıtında Lüblin kelişüvi Lehistan ve Litvaniya arasında imzalanılğan edi. Vaqia qudretli Avropa devletiniñ, Jeç Pospolitanıñ, başı edi. Bu añlaşuv Yagellon sülâlesiniñ soñki monarhı II Jigimont Avgustnıñ emiyetli muvafaqiyetiniñ birisi edi. Jigimont saylanğan monarhiyağa qabul etip, onıñ sülâlesi saqlap qala olacaq dep emin oldı. 1572 s. onıñ ölüminden üç yıl keçkenden soñ, esas qanun sistemasına tüzetmeler kirsetildi; bu deñişüvler Poloniya slâhtanıñ akimiyetini arttırdı ve kerçekten de saylanğan monarhiya yaratqan edi[6].

Jeç Pospolita qıralları[deñiştir | kodunı deñiştir]

  1. II Jigimont Avgust (1569—1572)
  2. III Henrık Valua (1573—1574)
  3. Anna Yagellonka (1575-1576), (Stefan Batoriynen beraber 1576—1586)
  4. Ştefan Batoriy (1576—1586)
  5. III Jigimont (1587—1632)
  6. IV Vladislav Vaza (1632—1648)
  7. II Yan Kazimir (1648—1668)
  8. Mihal Koribut (1669—1673)
  9. III Yan Sobeski (1673—1696)
  10. II Avgust Küçlü (1697—1704)
  11. Stanislav Leşinski (1704—1709)
  12. III Avgust (1734—1763)
  13. II Stanislav Avgust (1764—1795)

İhtar[deñiştir | kodunı deñiştir]

  1. Голенченко Г. «Шляхетская демократия» в Великом княжестве Литовском XVI–XVIII вв // Беларусь и Россия: общество и государство. — Мн.. — Вып. 2
  2. J. Tyszkiewicz. Tatarzy na Litwie i w Polsce. Studia z dziejow XIII-XVIII w. Warszawa, 1989. saife 167
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Koçegarov, 2008, s. 230. Alıntı hatası: Invalid <ref> tag; name "_Script error: No such module "Hash"." defined multiple times with different content
  4. Pietrzyk-Reeves, 2011, ss. 15—50
  5. Baqıñız, meselâ, Jeç Pospolita ve Prussiya arasında muqavelesini (1790) [1](leh.).
  6. 6,0 6,1 The death of Sigismund II Augustus in 1572 was followed by a three-year Interregnum during which adjustments were made in the constitutional system. The lower nobility was now included in the selection process, and the power of the monarch was further circumscribed in favor of the expanded noble class. From that point, the king was effectively a partner with the noble class and constantly supervised by a group of senators.
    The Elective Monarchy. Poland – The Historical Setting. Federal Research Division of the Library of Congress (1992). 2011 iyülniñ 15 teşkerilgen. 4 iyünniñ 2011 s. arhivlengen.

Ebediyat[deñiştir | kodunı deñiştir]


Bu tamamlanmağan bir maqaledir. Onı tüzetip ya da tamamlap Vikipediyağa yardım ete bilesiñiz.