Uluğ Ulus
| Uluğ Ulus اولوغ اولوس | |
| 1237 – 1502 | |
 | |
| Paytaht | Saray |
| Resmiy til | Tatar tili — halq tili, çağatay tili, yarlıqlar ve edebiyat uyğur tilinde de oladı |
| Devlet qurumı | Monarhiya |
| Hanlar | |
| - ilk: 1240—1255 | Batı |
| - soñki: 1465—1481 | Ahmed |
Uluğ Ulus (devletniñ öz adı) ya da Altın Orda (zemaneviy tarihçılıqta) (Cuçi Ulusı, Ulu Ulus, Deşt-i Qıpçaq, Quman Hanlığı, Qıpçaq Hanlığı, Deşt, Uluğ Yurt adlarınen de belli) – XIII – XVI asırlarında Şarqiy Avropa ve Ğarbiy Asiyadaki ulu tatar devleti.
Bazı ulu şeerleri
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Ukek
- Saray Cedid
- Saray
- Solhat yani Qırım
- Hacı Tarhan
Uluğ Ulus tarihı
[deñiştir | kodunı deñiştir]1236—1240 seneleri Avropanıñ cenüp-şarqiy topraqları Batu han komandanlığındaki öz orduları tarafından fetih etilip Altın Ordu devleti quruldı. Harezm, Edil Bulğar devleti, Şimaliy Kavkaz, Qırım kibi eski qavmiy-medeniy ülkeler de bu devletniñ içine dail olundı. Bundan sebeptir ki, Altın Ordu devletiniñ 200 yıllıq akimiyetiniñ (1243 - XV asırnıñ birinci yarısı) neticesinde Sibirniñ ğarbından Özü özenine qadar uzanğan keniş topraqlarda aynı iqtisadiy qurulışı, mentalitet, medeniyet ve dinge saip olğan bir millet şekillenip olamadı. XV asırnıñ birinci yarısında Altın Ordunıñ tam olaraq dağılmasından soñ yerine Qırım, Qazan, Hacı Tarhan, Sibir ve Ulu Ordu kibi mustaqil hanlıqlar ortağa çıqtı. Ulu Ordu hanları özlerini Altın Ordu mirasçılarından sanıp XV asırnıñ ekinci yarısı devamında Cuçi Ulusınıñ bütünligi yañıdan qurulması üzere askeriy ve diplomatik kirişimlerde bulunsalar da yañı mustaqilliklerini qazanğan devletlerniñ ket-kete artqan tirenişleri ile qarşılaşmaqta edi. Bu devirde Moskva knâzlığında ayrımcılıq kirişimleri küçlendi.
Qırım ile Ulu Ordu arasında askeriy zıddiyet deñişken neticeler ile kelişmekte edi. 1474 senesi Moskva knâzı III İvan ile Qırım hanı I Meñli Geray arasında ittifaq antlaşması imzalandı.
Qırım ve Rus ordularınıñ ortaqlaşa askeriy areketleri neticesinde Rus knâzlığı Ulu Ordunıñ vassallığından qurtuldı. 1502 senesi Qırım Hanlığı Ulu Ordunıñ barlığına soñ berdi. Rus tarihında bu vaqia qısqaca şöyle bir ifade körgendir: “Aynı yıl, iyün ayında Qırım hanı Meñli Geray, Ulu Ordu hanı Şeyh-Ahmed hanı yeñip Ordusını aldı”. Bu ğalebeler sayesinde Qırım Hanlığı Özü ile Edil özenleri arasında topraqlarnı öz kontroli astına aldı.
1480 senesi I Meñli Geray Qazan ükümdarları Halil (1462-1467) ve İbrahim (1467-1479) hanlardan tul qalğan Nur Sultan hatunğa evlendi. Bu evlenüvden em Qırım, em de Qazan veliahtı Sahib Geray (1481-1551) doğdı. Böylece Qırım hanı eki hanlıqta ükümranlıqlarını sürdürgen zadekânlarnı birleştirip merkezi Qırımda olmaq üzere yañı bir devlet qurmaq kirişiminde bulundı. Ortaq duşmanları (Ulu Ordu) bozğunğa oğratılğandan soñ müttefiq olğan Qırım ve Moskva arasındaki munasebetler yavaş-yavaş kerginleşmege başladı. Moskva knâzları III İvan (1462-1505) ve III Vasiliy, Qırım hanlarınıñ birleştirme siyasetine farqlı olaraq tahtta bulunğan Moskva yanlısı ükümdarlarnı desteklep ücüm siyasetini alıp bara ediler. Bunıñ üzerine I Meñli Geraynıñ büyük oğlu I Mehmed Geray (1515-1523) kence qardaşı Sahib Geraynı Qazan tahtına (1521-1524) yerleştirip Qırım ve Qazan ordularını birleştirip 1521 senesi tarih edebiyatında belli olğan Moskva seferni yaptı.
1524 senesi Qazan Hanlığı daa evel Qırım Hanlığı yapqanı kibi Osmanlı Devletiniñ imayesini tanıdı. O devir Osmanlı Devletiniñ kelişken ve qudret saibi olğan Qanuniy Suleyman sultan devri edi. Bundan soñ Qazan Hanlığınıñ topraqlarına birde bir yabancı ordunıñ mudahalesi Osmanlı Devletine qarşı yapılğan duşmanca bir amel olaraq sayılır edi. Osmanlı sultan, Qazan tahtına Sahib Geraynıñ yegeni Safa Geraynı ketirdi (1524-1531; 1533-1546; 1546-1549). Safa Geray tanınğan Qazan han qızı Süyüm Bike ile evli edi.
Amma, Rus knâzları III Vasiliy ve IV İvan (Qorqunçlı) (1533-1584) Qırım ile Qazanda mevcut olğan deñişik zümreler arasındaki taht qavğalarını öz askeriy ve siyasiy maqsatlarında qullana bildiler. Ve çoq sayıda cenk neticesinde, evelâ Süyüm Bike esir alındı, soñra da 1552 senesi Qazan Hanlığınıñ, 1556 senesi ise Hacı Tarhan Hanlığınıñ tar-mar etilüvinen Tatar devletçiliginiñ soñu başlağan edi.
Altın Orda hanları
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Cuçi (1225—1227)
- Batu, Cuçiniñ oğlu (1227—1255)
- Sartaq, Batunıñ oğlu (1255—1256)
- Ulağçı, Batunıñ oğlu (1256—1257)
- Berke, Cuçiniñ oğlu (1257—1266)
- Noğay Han (han degil, bekleribek) (1261—1299)
- Meñgu Timur, (1269—82)
- Tuda Meñgu (1282—87)
- Tula Buğa (1287—91)
- Toqta (1291—1312)
- Özbek Han (1312—42);
- Tinibek (1342)
- Canibek (1342—57)
- Birdibek (1357—1359)
- Qulpa (1359)
- Navruzbek (1359—1361)
- Qıldıbek (1360—1362)
- Hızr (1360—1361)
- Murad (1360—1363)
- Ordu Melik (1361)
- Timur Hoca (1361)
- Aziz Şeyh (1364—1367)
- Urus (1374—1375)
- Alibek (1374—1375)
- Qağanbek (1375)
- Arabşah (1377—1378)
- Mamay (han degil, bekleribek) (1361—1380)
- Toqtamış (1375—1378), (1380—1395)
- Edige-batır (bekleribek) (1376—1389), (1391—1409)
- Timur Qutluğ (1395—1399)
- Şadibek (1399—1407)
- Pulaq (1409—1411)
- Timur (1411—1412)
- Celâleddin (1412—1413)
- Kerim Berdi (1413—1414)
- Cebbar Girey Berdi (1414—1418)
- Qadır Berdi (1418—1421)
- Ulu Muhammed (1419—1420), (1421—1423), (1426—1437)
- Devlet Berdi (1420—1421)
- Ğıyaseddin (1423—1426)
- Küçük Muhammed (1428—1459)
- Mahmud (1459—1465)
- Ahmed (1465—1481)
- Murtaza (1481—1485), (1487—1491)
- Seyid Ahmed (1485—1487)
- Şeyh Ahmed (1491—1502)
- Hacı Muhammed (1514—1516)