Suniy zekâ

Suniy zekâ (SZ, inglizce artificial intelligence, AI) - insan tarafından yapılğan areketlerge beñzegen meselelerni çezüvnen oğraşqan kompyuter lisaniyatınıñ ve informatikanıñ parçasıdır.

Suniy zekâ, müendislik sistemasınıñ (inglizce engineered system) bilgilerni ve beceriklerni almağa, işlmege ve qullanmağa qabiliyeti.

Umumiy tasvir

Meselelerniñ çezme planı evelden belli degil. Bu ilimniñ tam bir tarifi yoqtır, çünki felsefede, insan zekâsınıñ tabiatı ve yeri meselesi çezilmegen. Turing testi ya da Newell-Simon faraziyesi kibi suniy zekâdan evel bir çoq faraziye teklif etilgen olsa da, bir kompyuterniñ 'aqıllıq'qa irişmesi içün kesin bir kriteriy yoq. Şimdi em suniy zekânıñ vazifelerini añlamaq, em de aqıllı sistemalarnı yaratmaq içün bir çoq yanaşma bar.

Sınıflaştırmalardan biri, suniy zekânıñ azırlamasına eki yanaşmanı ayırılır:

• azlaştırılğan, semiotik — fikir etüv, fikir yürsetüv, til, duyğu, icadiyat ve il. kibi üst seviye ruhiy ceryanlarnı model etken timsaliy sistemalarnıñ yaratılması;
• artırılğan, ayatiyat — kiçik 'aqıllı olmağan' elementlerge esaslanğan intellektual davranışnı model etken evrim esaplamalar ve yapma neiron ağlarını tetqiq etüv.

Bu ilim, ruhiyat, neyrofiziologiya, transgumanizm ve digerleri ile bağlıdır. Bütün kompyuter ilimleri kibi, riyaziyat bir cihaz qullanır. Onıñ içün hususan emiyetli olğan felsefe ve robototehnikasıdır.

Suniy zekâ, 1956 senesinde yaratılğan pek genç bir araştırma alanıdır. Onıñ tarihiy yolu, er 'uçuvı' yañı bir fikirnen bağlı olğan sinusoidağa beñzey. Bugün, onıñ inkişafı 'yükseklikte’ ve diger ilim alanlarında, sanayıda, bizneste ve atta kündelik yaşayışta elde etilgen neticeleriniñ qullanmasına esaslana.

Yanaşmalar, yönelişler ve maqsat

Meseleni anlamağa yönelişli yanaşmalar

Suniy zekâ nenen oğraşqanınıñ tek bir cevabı yoq. Suniy zekâ aqqında kitap yazğan aman-aman er yazıcı, nasıldır bir tariften başlay ve öz işinde bu ilimniñ yeñişlerine qıymet kese. Adetince bu tarifler böyledir:

• suniy zekâ, insan añlayışını talap etken meselelerniñ çezilüvi içün usullar qıdıra.Yani, söz suniy zekâğa zekâ testler çezmekni ögretmek aqqında kete. Bu, meselelerniñ muqayese etip, deduktsiya ve induktsiya usullarınen, esas bilgilerniñ toplanması ve olardan faydalanmağa bilüv ile al etüv yollarınıñ inkişafını közde tuta;
• suniy zekâ, çezmesi olmağan ya da doğru olmağan (vaqıt, afiza az olğanı içün ve il.) meselelerniñ çezilme usullarını ögrene. Bu tarif sayesinde, aqıllı algoritmler adetince satıcı vazifeleri kibi NP-tamamlanğan meselelerni çezmek içün qullanılır;
• suniy zekâ, insannıñ yüksek siñir faaliyetiniñ modelleştirilmesinen oğraşa;
• suniy zekâ, bilginen çalışıp olğan ve eñ esası ögrene bilgen bir sistemalardır. Er şeyden evel, söz ekspert sistemalar sınfınıñ (ad, “vazifedeki” insan-ekspertlerniñ yerine çalışa bileceklerinden kele) aqıllı sistemalar kibi tanılması aqqındadır;
• 1990 senelerinde inkişaf etip başlağan soñki yanaşma, agent içün yapılğan yanaşma olaraq adlandırılmaqtadır. Bu yanaşma, aqıllı agentniñ vazifesini yerine ketirgen etraftaki müitte sağ qalmasına yardım etecek usullarğa ve algoritmlerge diqqatnı celp ete. Bu sebepten, arama ve qarar berme algoritmleri bu yerde daa yahşı ögrenile.

NATO ekspertleri, çalışmalarında suniy zekânıñ yaqın tarifini qullanalar:

• ‚ögrenmege ya da etraftaki müitniñ uyğunlaşmasına esaslanğan strategiyalarnıñ qullanılmasınen maqsatqa irişmek i büyük imkânlar arasından optimal ya da optimal olmağan saylama algoritmler tarafından berilgen becerik‘;
• ‚bedeniy ya da raqamlı dünyada faaliyet köstergen insan tarafından yapılğan sistemalar, zor bir maqsatnı közde tuta ve öz müitiniñ menimsenilmesine, toplağan qurulışlı ya da qurulışsız malümatnıñ telqin etilmesine ve bu malümattan alığan bilgilerniñ esaslaandırılmasına esaslanıp qoyulğan maqsatqa irişmek içün kerçekleştirilecek eñ yahşı areketlerni saylalar (evelce belgilengen parametrlerge köre)’.

Rağbetli olmağan yanaşmalar

Eñ umumiy yanaşma, suniy zekânıñ adiy şartlarda insan zekâsı kibi davrana bilecegidir. Bu fikir, bir maşnannıñ bir insannen dialog devamında (dialog mektürpleşuv şeklinde) insannıñ maşnanen qonuşıp qonuşmağanınnı añlap olamağan zaman maşna zekâlı olğanını tasdıqlağan Turing testiniñ umumiyleştirici yanaşmasıdır.

Fantast yazıcıları sıqça daa bir yanaşmanı teklif eteler: suniy zekâ, maşnanıñ is etkeninde ve icat etkeninde doğa. Meselâ, İsaac Azimovnıñ ‚Eki asırlıq adam‘ adlı bir kitabından Andrew Martinnıñ saibi, öz leyhasına köre oyuncaq yapqandan soñ oña adam kibi davranıp başlay. Qonuşma ve ögrenme becerikli ‚Star Track-ten' A Data, duyğu ve intuitsiyağa saip olmaqnı arzu ete.

Ögrenme yanaşmaları

Suniy zekânıñ sistemalarını yaratmaq içün çeşit usullar bar. Zamanımızda 4 farqlı usul ayırmaq mümkün:

1. Mantıqiy yanaşma. Mantıqiy yanaşmanı ögrenmek içün esas, mantıq cebridir. Er bir programmacı İF operatorını ögrengen zamanından berli tanıy. Mantıq cebri daa da inkilafını predikat esaplama  şeklinde aldı. İçinde o, madde işaretleri kirsetilüvi ve aralarındaki munasebetlerniñ sayesinde kenişletilgen. Bundan ğayrı, er bir böyle maşna aht yaratma blokuna saiptir ve kirsetme sisteması, bu ahtnı teorema olaraq isbat etmege çalışır. Ahtqa irişilse, qullanılğan qaideler silsilesi, ahtqa irişmek içün kerekli areketler sırasını elde etmege imkân berecek (böyle bir sistemağa ekspet sisteması da aytılır). Böyle bir sistemanıñ küçü, maqsat generatorınıñ imkânları ve teoremalarnıñ maşna isbat etmesinen belgilenir. İfadelikni arttırmaq içün mantıqiy yanaşma yañı bir yönelişni qullana. Onıñ adı, açıq olmağan mantıqtır. Bu yönelişniñ esas farqı, ifade aqiqiyligi ‚ebet‘/‚yoq‘ (1/0) cevaptan ğayrı, ‚bilmeyim‘ (0,5)‚hasta ölüden daa canlı‘ (0,75)‚hasta canlı olmaqtan daa ölü‘ (0,25)‚‘ ‚‘ kibi ara manalarnı ala bilir. Böyle bir yanaşma insan fikir etüvine beñzey, çünki o ‚ebet‘ ya da ‚yoq‘ kibi cevabını siyrek berir.
2. Qurulış yanaşma degende insan miyiniñ quruluşını model eterek SZ qurmaq ıntılmalarnı añlaymız. Böyle ıntılmalarnıñ ilklerinden biri, Frank Rosenblattnıñ pertseptronı oldı. Pertseptronlarda (miyniñ model etmesiniñ diger çeşitleriniñ çoqusında kibi) ana model birlemi, bir neyrondır. Soñra neyron ağları (NA) kibi tanılğan diger modeller ve olarnı yerine ketirüvler, yani neurokompyuterler de peyda oldılar. Bu modeller ayrı neyron qurulışına, olarnıñ arasındaki ağlarına ve ögrenme algoritmalerine köre ayırıla. 2000 senelerniñ başında NA-nıñ eñ yahşı belli çeşitleri arasında ters hata tarqalğan NA, Kohonen ağları, Gopfild ağları ve tesadüfiy neyron ağlarını qayd etmek mümkün. Daa keñ añlamda, bu yanaşma bağlılıq olaraq bellidir. Mantıqiy ve qurulış yanaşma arasındaki farqlar, ilk baqıştaт körüngeni qadar esas degil. Neyron ağlarınıñ sadeleştirmesi ve şifaiyleştirmesi içün algoritmler, qurulış yanaşmanıñ modellerini açıq mantıqiy modellerge çevire.Diger taraftan, 1943 senesinde Warren McCulloch ve Şablon:Нп Walter Pitts, bir neyron ağınıñ mantıq cebriniñ er hangi bir vazifesini yerine ketire bilecegini gösterdiler.
3. Evrim yanaşması. Bu yanaşmanı qullanıp, SZ sisteması qurulğan zaman esas diqqat ilk modelniñ qurulmasına ve onıñ deñişe bileceği (evrim ete bileceği) qaidelerge çekile. Model de çeşit usullarnen yaratıla bilir, bu, em NA, em mantıqiy qaideler, em başqa er angi bir model ola bilir. Bundan soñ biz, kompyuterni açamız ve o modellerni teşkerilmesi esasında X olardan eñ yahşını alır ve bu modellerge köre çeşit qaidelerge uyğun olaraq yañı modeller yaratılır. Evrim algoritmleri arasında genetik algoritm klassik olaraq sayılır.
4. Taqlit yanaşması. Bu yanaşma, esas añlamlarından biri qara qutu olmaqnen kibernetika X içün klassiktir. Tavırnı taqlit etken obyekt kerçekten bir qara qutudır ‘. Bizim içün, onıñ içindeki modellerniñ çeşitleri ve oXnıñ çalışması emiyetli degil, eñ müimi, bizim modelimizniñ bu kibi allarda deñişmesiz çalışmasıdır. Böylece, bu yerde insannıñ diger bir hususiyeti, adiy ameliyatlarğa bölünmeden ve areketleriniñ resmiy tasviri olmadan başqalarınıñ areketlerini tekrarlamaq becerigi model etile. Bu hususiyet, hususan ömrüniñ başında bir obyekt içün çoq vaqıt saqlay.

Gibrid aqıllı sistemalar çerçivesinde bu yönelişlerni birleştirmege tırışalar. Ekspert netice çıqarma qaideleri, neyron ağları tarafından yaratıla bilir, ilâveli qaideler ise statistik yolu ile elde etilir.

Zekânıñ quvetleştirilmesi olaraq da adlandırılğan ümüt berici yañı bir yanaşma, SZ-nıñ irişmelerini evrim azırlanması esnasında tehnologiyalarnen insan zekâsı arttırılmasınıñ şimdiki tesiri kibi qıymetlendire.

Araştırma yolları

SZ ilim olaraq bir qaç esas yönelişke saiptir:

• maşna fikir etüvi (inglizce machine reasoning, planlaştırma, bilgi ve tüşünce taqdim etme, arama ve optimizatsiya ceryanlarına tarqala);
• maşna ögretmesi (şartlı olaraq teren ögretüv (inglizce deep learning) ve qoşumça küçnen ögretüvge (inglizce reinforcement learning) bölünir),
• robototehnika (özüne idare etme, alnı añlama, datçikler ve privodlarnı, ve aynı zamanda bütün diger usullarnıñ kiber-fizikiy sistemalarğa bütünleşmesinden ibaret).

SZ tarihını talil etsek, fikir yürsetüv modelleştirilmesi (inglizce Model-based reasoning) kibi bir keñ yönelişni ayıra bilirmiz. Yıllar devamında SZ ilminiñ inkişafı, bu yolnen ileriledi ve şimdi bu zemaneviy SZ-nıñ eñ inkişaf etken saalarından biridir. Fikir yürsetüv modelleştirilmesi, kirişinde nasıldır bir vazife qoyulğan ve çıqışında onıñ çezilmesi beklenilgen işaret sistemalarnıñ yaratılmasını közde tuta. Çoqusı allarda, berilgen vazife atta formalleştirigen yani riyaziy şekline keçirilgen, amma çezme algoritmi yoq, ya da bu algoritm pek zor, vaqıt alğan ve ilâhre. Bu yöneliş, teoremanıñ isbatı, qarar qabul etme ve oyun nazariyesi, planlaştırma ve dispetçerlik etme, tahmin etmeden ibarettir.

Böylece, sade malümattan bilgi alğan, olarnı bir tertipke ketirgen ve qullanma vazifelerini birleştirgen bilgi müendisligi birinci planğa çıqa. Bu saada irişmeler, SZ araştırmalarınıñ aman-aman bütün diger saalarına tesir ete. Ayrıca eki emiyetli alt saanı qayd etmek kerek. Bulardan birincisi, maşna ögretüvi, çalışma sırasında aqıllı sistema tarafından mustaqil olaraq bilginiñ elde etme esnası ile bağlıdır. Ekincisi, ekspert sistemalarınıñ qurulışınen, yani bir mesele üzerinde kesin bir netice alması içün hususiy bilgi bazalarını qullanğan programmalarnıñ yaratılması ile bağlıdır.

Ayatiyat sistemalarnıñ modelleştirilmesi saasında büyük ve meraqlı muvafaqiyetler bar.Mında bir qaç mustaqil yöneliş bar. Neyron ağları, endesiy şekillerniñ tanıması ya da obyektlerniñ taqımlaşmaыш kibi açıq olmağan ve zor meselelerni çezmek içün qullanılır. Genetik yanaşması, bazı algoritmlerniñ diger algoritmlerden ("ana-baba") eñ yahşı hususiyetlerini algan taqdirde daa semerli ola bilecegi fikrine esaslanır. Etraftaki müit ile çalışqan muhtar bir programma — agent yaratmaqnı közde tutqan yañı bir yanaşmağa agent yanaşması aytılır. Çoq sayıda 'pek aqıllı olmağan' agentlerni zaruriy şekilde birlikte işbirlik yapmağa zorlarsañız, 'qarınca' zekâsı ala bilirsiñiz.

Obyektlerni tanıma vazifeleri diger saalar çerçivesinde qismen al olunır. Bular, işaret, el yazma, til tanıma, metin talilidir. Hususan maşna öğretmesi ve robototehnikanen bağlı kompyuter körmesidir.

Robototehnika ve suniy zekâ sıq-sıq bir-birinen birleşe. Bu eki ilimniñ birleşmesini, aqıllı robotlarnıñ yaratılmasını SZ-nıñ daa bir saası olaraq sayıla bile.

Şablon:НпMaşna yaratıcılığı ayrı saqlanır, çünki insan yaratıcılığınıñ sebebi aqıl tabiatından daa az ögrenilgen. Buña baqmadan, bu saa bar ve o yerde kompyuter tarafından muzıkanı, edebiyat eserlerini (sıqça siirni ve masalnı) yazma, tasviriy sanatı meseleleri bar.

Niayet, er biri mustaqil bir yöneliş yapqan bir çoq suniy zekânıñ programması bar deseñ olacaq. Buña misal olaraq, kompyuter oyunlarında, cedvel olmağan idare etmede, aqıllı telükesizlik sistemalarda zekâ programmalaması köstermek mümkün. Meselâ, 2018 senesinde Cornwall Universitetinden araştırmacılar, yañı video oyunlarınıñ esnasısnı temelli deñiştire bilecek bir şey yaptılar. Bir çift tartışqan neyron ağını (generativ tartışqan ağları) yarattılar ve olarğa Doom-nıñ şuter oyunı misalinde ögrettiler. Ögrenme zamanında, neyron ağları bu oyunnıñ seviyeleri yaratmasınıñ temel printsiplerini belgilediler ve bundansoñ insanlarnıñ eñ ufaq bir yardımı olmadan yañı seviyeler yarata bilecek alğa keldi.

Araştırma saalarınıñ çoqusınıñ kesişmesini köremek zor degil. Bu er engi bil ilimge hastır. Ancaq suniy zekâda körünüşte farqlı yönelişler arasındaki bağlar pek küçlüdir ve bu, küçlü ve taqatsız SZ aqqında felsefiy munaqaşanen bağlıdır.

Maqsat

Planlama

Planlama saasındaki araştırmalar, vazifelerni belli bir derecede çeviklik ve etraftaki dünyağa cevap berme beceriknen yerine ketirecek bir robot inşa etme ıntıluvından başlandı. Planlama, robotnıñ bazı esas areketlerni kerçekleştire bilmesini farz ete. Manialarnen tolu bir odada areket etmek kibi daa zor bir vazifeni kerçekleştirmek içün qullana bilecek bir taqım areket tapmağa tırışa. Planlama usullarından biri iyerarhik dekompozitsiya usulıdır.

Planlama, bir sıra sebepten zor bir iştir, bunda müim yer, ola bilgen adım sırası saasınıñ ölçüsi ala. Pek sade bir robot bile çoq sayıda farqlı temel areket taqımlarını yapa bilir. Şimdiki zamanda planlama saasındaki araştırmalar robototehnika saasını keçti, endi zor vazife ve maqsat sistemalarnıñ idare etilmesini de qapsay. Zemaneviy plancılar em agent müitlerinde em de parçacıq hızlandırıcılarını idare etmek içün qullanılır.

Maşna ögretmesi

Maşna ögretme, malümattan mustaqil şekilde ögrene bilgen sistemalarnıñ araştırılması ve qurulması içün temel olğan suniy zekânıñ bir qısmıdır. Meselâ, bir maşna ögretmesi sisteması, spam ve alğan beyanatlarnı ayırmaq içün e-postalar üzerinde öğretile bilir. Ögrengen soñ, e-postalarınıñ yañı beyannatlarnı spam ve spam olmağanlarğa sıñıflandırmaq içün qullanıla bilir. Maşna ögretmesiniñ merkezinde tasavur ve umumiyleştirme bar.Bu malümatnınıñ ve bu malümatnıñ qıymetlendirme vazifesini taqdim etüv bütün maşna ögretmesi sistemalarınıñ bir parçasıdır. Misal olaraq, yuqarıdaki misalde, e-posta beyanatında, sadece söz sırasından vazgeçeip mektüpni ingiliz sözler taqımı olaraq tasavur ete bilemiz. Umumiyleştirme, sistemanıñ körünmez malümat misallerine yahşı qullanacağı bir hususiyettir. Bunıñ kefalet etile bilecek şaraitler esaplama ögretme tnazariyesi saasında esas tetqiq obyekttir. Çoq çeşit maşna ögretme vazifeleri ve muvafaqiyetli qullanmalar bar. Basılğan işaretlerniñ avtomatik olaraq tanılğan ve evelki misallerge esaslanğan optik işaret tanıma maşna ögretme tehnikasınıñ klassik yanaşmasıdır. 1959 senesinde Arthur Samuel, maşna ögretmesini 'kompyuterlerniñ açıq şekilde programmalamaştırmadan ögretmesini temin etken bir çalışma saası' olaraq belgiledi.

Doğma til işlemesi ve maşna körme

Doğma til işlemesi

Doğma til işlemesi, suniy zekâ ve lisaniyatnıñ umumiy bir yönelişidir. O, kompyutert talili ve doğma til sintezi meselelerini ögrene. Suniy zekâ içün talil, tilni añlamaq sintez ise aqıllı metin yaratmaq demektir. Bu meselelerniñ çezilmesi, kompyuternen insan arasında oñaytlı bir qarşılıqlı alâqa şeklini yaratmaq demektir.

Vazifeler ve sıñırlavlar

Doğma tilni añlamaq bazıda suniy zekânınıñ tamamlağan bir vazifesi olaraq qabul etilir, çünki canlı tilni tanımaq etraftaki müit aqqında ve onıñnen qarşılıqlı alâqa qurma içün bayağı malümat kerek. 'Añlamaq'' sözüniñ manasınıñ tarifi, suniy zekânıñ esas l vazifelerinden biridir. 2000 senelerniñ başında, WordNet ve UWN kibi ontologiyalar, tabi malümatnıñ işlenmesi meseleleriniñ çezilmesinde emiyetli bir rol oynadı.

Maşna körmesi

Maşna körmesi, sanayında kompyuter körmesiniñ qullanmasıdır. Maşna körmesi, kompyuterlerniñ körmesine imkân ı bergen umumiy usullar taqımı olğan alda müendis saası olaraq maşna körme ile meraqlanğan bir saa içeri alma / alıp çıqma ram cihazlar ve robot idare eticiler ya da qusurlı mahsulat kibi istisal cihazlarnı idare etmek içün azırlanğan raqamlı kirsetüv-çıqaruv kompyuter ağlarıdır. Maşna körme, esaplama tehnikası, optika, maşna qurucılığılı ve sanayı avtomatizatsiya ile bağlı bir müendislik bir bölügidir. Maşna körmeniñ eñ tarqalğan qullanmalarından biri, yarı keçirici çipler, arabalar, aşayt ve ilâc kibi sanayı mallarnıñ teftiş etilemesidir. Quraştıruv hatlarında çalışqan kişiler, mallarnıñ parçalarını közden keçire ve yapılma keyfiyeti aqqında neticelerni çıqara. Maşna körme sistemaları, beñzegen teftişlerni yerine ketirmek içün raqamlı ve aqıllı kameralarnı ve resim işleme programma teminatını qullanır.

Ticariy maşna körme programmaları ve açıq başlanğıç kodu ile programmalarda adetince aşağıdakiler kibi bir sıra resim işleme usulları bar:

• piksel sayğıçı: açıq ya da qoyu piksellerniñ miqdarını sayar;
• ekişerleşme: kül tüslü resimni ekişerleştire (beyaz ve qara pikseller);
• parçalama: parçalarnı aramaq ve/ya da saymaq içün qullanılır
  • bloblarnı arama ve talil etme: resimniñ istinat noqtası olaraq bağlı piksellerniñ (meselâ, kül renkli obyektlerde qara teşikler) ayrı bloblar içün teşkerüv. Bu bloblar adetince işleme, zapt ya da istisal qusurları içün maqsatlarnı temsil eteler;
  • işançlı şablonlar tanıma: qaytarıla, diger obyekt tarafından qısmen gizlene bilgen ya da ölçüge köre deñişe bilgen bir obyektniñ araması
• ştrihkodlarnı oquma: maşna tarafından oqulması ya da skan etilmesi içün yapılğan 1-D ve 2-D kodlarnıñ dekodlanması;
• işaretlerni optik tanıma: metinniñ avtomatik oqulması, meselâ, seriya nomerası;
• ölçemeler: obyektlerniñ ölçülerini düym ya da milimetr ile ölçenmesi;
• kenarlarnı tapma: obyektlerniñ kenarlarını arama;
• şablonlarnı qıyaslama: arama, saylap aluv, ve/ya da muayyen modellerni esaplama.

Çoqusı allarda, maşna körme sistemaları tam bir teftiş yapmaq içün bu işleme usullarınıñ sıralı bir taqımı qullanır. Meselâ, ştrihkod oquğan bir sistema ayrıca yüzde tırnaq yarası ya da bozma olıp olmağanınnı teşkere ve işlenmekte olğan parçalarnıñ uzunlığını ve keñligini ölçe bilir.

Miy modelleri

Nazariy maddeler

‚Suniy zekâ‘ ile bağlı araştırmalarnıñ ahırki maqsadı, fikir etüvniñ sırlarını ortağa çıqarmaq ve bir miy modelini yaratmaqtır. İntellektual esnaslarınıñ modelleştirilmesiniñ esas ihtimalı kibernetikanıñ gnoseologik neticesinden kelir, yani miyniñ er angi bir işiniñ, ahırki miqdardaki sözler sayesinde kesin bir manası olğan tilden tasvir etilgen er angi biraqıl emegini umumen elektron raqamlı esap maşnanen (EREM) bildirmek mümkün. Miyniñ tabiatı aqqınnda zemaneviy ilmiy fikirler, iç olmağanda sırf malümat baqımından miynniñ esas mantıqlığı ahırki (atta kimerde de çoq büyük) bir qaide sisteması ile belgilengenine inanmaq içün sebep berir.

Ameliy yerine ketirüv

Suniy zekâ, zekânıñ belli hususiyetlerine saip tehnikiy ameliy yerine ketirme ıntıluvlarınıñ bütün zemaneviy allarda — kompyuterli) bir sistemadır, yani:

• tanımaq ve añlamaq;
• netice elde etmek ve qararlar çıqarmaq içün çare tapmaq;
• oqumaq.

Ameliy manada miy aqqında, onıñ işlemesi aqqında tek tam olmağan bilgilerniñ olğanı onıñ yaqın malümat modellerininiñ yaratılmasına, elektron raqamlı esap maşnanen eñ zor fikir etüv ceryanlarnı, şu cümleden icadiy de, model etmesine keder etmey.

Modelleştirme meseleleri

‚Suniy zekânıñ‘ meselesi ameliyat ihtiyacları ile sıq bağlı olğanına baqmadan nazariyeniñ inkişafını bir manalı şekilde añlatacaq umumiy bir ameliy vazife yoq, amma qısmiy, tar olğan çoq vazife bar. Bu sebepten, ‚suniy zekânıñ‘ meselesi çeşit derecede umumiyleştirmelik, mücerretlik, zorluq ve azırlama derecesinen tariflengen ve biriniñ özüniñ esas ve ameliy zorluqlarğa saip olağan meselelerniñ bir taqımıdır. Bular şekillerniñ tanılması, ögretme ve öz-özüni ögretme, evristik programmacılıq, öz-özüni teşkil etken sistemalarnıñ umumiy nazariyeniñ yaratılması, neyronnıñ bedeniy modeliniñ qurulması ve il. kibi meseleler ve olarnıñ çoqusı mustaqil manağa saiptir. Bütün bu yönelişler içün em ameliy em nazariy ceetten neticelerekde etildi, şiddetli araştırmalar devam etile.

Çünki az sayıda olğan optimistlerden ğayrı, iç bir kimse insan aqlına beñzegen aqıl yapmapğa tırışmay. Söz, bazı aqıl modellerini yerine ketire bilgen sistemanıñ yaratılması aqqındadır.

Tarihı ve zemaneviy vaziyeti

Tarih

XVII asırnıñ başında Rene Descartes, ayvannıñ zor bir mehanizmi olağanını farz etip, mehanikiy nazariyesini ifadeledi. 1623 senesinde Wilhelm Schickardü (almanca Wilhelm SchickardWilhelm Schickard) ilk mehanik raqamlı esap maşnanı qurdı ve soñra Blaise Pascal (1643) ve Leibniz (1671) maşnaları yaratıldı. Leibniz, ondan evel bu sistemadan çeşit büyük ilim adamları ayran qalğanlarına baqmadan zemaneviy ekişerleme sayılav sistemasını tarif etken ilk insan edi. XIX asırda Charles Babbage ve Ada Lovelace, programmalap olğan mehanik esaplama maşnası üzerinde çalıştılar.

XVIII asırda tehnikanıñ inkişafı, hususan saat mehanizmleri sayesinde buña beñzegen icatlarğa meraq daa da arttı. 1750 senesiniñ ortasında Avstriyalı keşfiyatçı Friedrich von Knaus,qalemnen pek uzun metinlerni yaza bilgen bir sıra maşna azırladı. XX asırdaki mehanikasındaki yeñişler zemanneviy suniy zekâ añlaması içün yapılğan icatlar içün yañı bir itev sebebi oldı. 1830 senelerinde İngliz riyaziyatçı Charles Babbage, santıraç oyunı içün yürüşlerni esap ete bilgen taliliy k maşnanıñ yañı qıyın raqamlı kalkulâtornıñ qavrayışını uydurdı. 1832 seneside S. N. Korsakov miyniñ qabiliyetlerini quvetleştirmek içün ilmiy usullarnıñ ve cihazlarnıñ azırlanılması printsipini taqdim etti ve qurulışında ilk defa informatika tarihında zımpalı kartalarnı qullanıp bir sıra ‚aqıllı maşnalar‘ teklif etti.

1910-1913 senelerde Bertrand Russell ve A. N. Whitehead, formal mantıqta inqilâp yapqan ‚Riyaziyat printsipleri’ adlı bir iş derc ettiler. 1941  senesinde Konrad Zuse, ilk çalışqan programmaidareli etilmesi ile kompyuter yarattı. 1943 senesinde Warren McCulloch ve Walter Pitts, A Logical Calculus of the Ideas Immanent in Nervous Activity derc ettip, neyron ağlarınıñ temellerini qoydılar.

İlk olaraq, SZ-nıñ algoritmleri 1960 senelerinde peyda oldılar. Qolay tüşünceler içün evelden azırlanğan cihazlar bir sıra ekspert ve ihtisaslı tahmin etüv sistemasınıñ qurulması içün ilk platformalarnı yarattılar. Ve böyle sistemalarnen işniñ ilk basamaqlarında ilim adamları ilk baqışta al etilıp olamağan bir sıra meselelernen qarşılaşlaşqanlarına baqmadan, çoq sayılı tetqiqatlar neticesi öz mahsullarını berdi.

Bir qaç onyıllıq evel, suniy zekâ tehnologiyalarınıñ inkişafı ahırki mahsulğa olğan eminsizlikten aqsatıldı. Buña bir çoq amiller resir etti: maşna vaqtınıñ artqaç fiyatı, pek sade esaplama resursları, programmalama tilleriniñ sıñırlı olması, qısımlar bazasınıñ balabanlığı ve ilâhre. 1970-1980 senelerde kerekli maliyeviy destek tam kesilmesi fonunda ceryan tamamınen toqtadı desek olacaq.

Amma yarıkeçirici sanayı saasındaki inqilâbiy işlenmeler sayesindemalümatnıñ saqlanması ve işlenmesi tehnologiyalarında ilerileme oldı . Ve neticede aqıllı maşnalar devriniñ ğayrıdan yaratıluvınıñ başı 1990 senelerine tüşti: sıñırlı maşna ögretüv sistemalarınıñ peyda olması ile 2000 seneleri ise suniy zekâ sistemalarınıñ inkişafında bütünley yañı bir devir kibi belgilendi.

Zemaneviy vaziyet

ASIMO, Honda tarafından yapılğan aqıllı gumanoid robot, mani çetlemek içün ve merdivenden çıqmaq içün sensorlarnı ve hususiy algoritmlerni qullana

Kismet, temelli içtimaiy melekelikli bir robot

Suniy zekânıñ yaratılmasında (sözniñ tam manasınen ; ekspert sistemalar ve santıraç programmalar buña ait degil) bilgi saasında SZ ile eñ azı bir alâqası olğan bütün fen saalarınıñ şiddetli bir deñişiklik bar . Bütün yanaşmalar deñendi, amma iç bir araştırma taqımı tam qıymetli suniy zekânıñ peyda olmasına kelmedi.

SZ araştırmaları, nanotehnologiya, molekulyar bioelektronika, nazariy ayatiyat, kvant nazariye(ler), noeropikler, ekstromorfiller kibi singulâr tehnologiylarnıñ umumiy aqımına qoşuldı.

2017 senesinde Facebook deñevi

Bot tarafından özara qullanğan bir til yaratılması sebebinden 2017 senesi arman aynıñ 1-nde Facebook suniy zekânıñ sistemasını qapattı. Algoritmniñ deñeyiciler, ibareler ve atta tekrarlar botnıñ qonuşma esaslarını mustaqil olaraq ‚añlamağa‘ tırışqanlarını tüşüneler.

Bundan bir qaç kün evel Elon Musk, suniy zekâğa medeniyetnen qarşı-qarşığa kele bilecek eñ büyük tehlike dedi, Facebook-nıñ tesisçisi Mark Zuckerberg ise bunı faal bir şekilde inkâr etti. Messenger içün çat-botlarnı Facebook Mes 2016 senesi çiçek ayında areketke ketirdi. Botlar, mustaqil olaraq ögrene bile ediler.

Bugünde süniy zekânıñ inkişafınıñ esas meyilleri

• suniy zekâ kettikçe halqara siyasetniñ mevzusına çevirilecek (hususan , devletler arasınnda raqiplik ve mücadele sualleri);
• suniy zekâ istisalcıları onı ‚şeffaf ‘ ve insanlar içün añlayışlı (ealiniñ çoqusınıñ arasında suniy zekâesasında işlegen mahsullar aqqında añlaşılmamazlıq sebebinden qorqular peyda ola) yapmağa tırışalar;
• suniy zekâ işke öz keçüvini terenleştirecek;
• suniy zekâ sayesinde ğayıp etilecekten daa çoq iş yer peyda olacaq.

Qullanma ve inkişaf istiqballeri

SZ qullanması

Banklar,birjada ticaret etip ve mülkiyet idare etipsigorta faaliyetinde (aktuar riyaziyat) suniy zekânıñ sistemalarını qullanalar. 2001 senesi arman ayında robotlar trading mevzulı improvizatsiya yarışmasında (BBC News, 2001) insanlarnı yeñdiler . Obrazlarnı tanıma usulları (em mürekkeplep, em ihtisas, em neyron ağlarını kirseterek) optik ve akustik (aynı zamanda metin ve ses) tanıması, tibbiy diagnostika, spam süzgüci, AM sistemalarınıñ (maqsatlarnı belgilemek içün) ve aynı zamanda milliy telükesizlikniñ diger vazifeleriniñ teminatı içün qullanalar.

SZ qullanması, istiqballi dögüş alanı ve silâ idare etme sistemalarnıñ yaratılmasınnda emiyetli bir trenddir.

SZ yardımınen , telükelerge qarşı sensorlar ve silârnıñ birleşmesiniñ optimal ve adaptiv saylavını temin etmek , olarnıñ beraberlikte çalışmasını idare etmek, telükelerni aşkârlamaq ve aynılamaq, duşmanıñ niyetlerini qıymetlendirmek mümkün. SZ arttırılğan kerçeklikniñ taktik sistemalarınıñ yerine ketirilmesinde müim yer ala . Meselâ, semereli maqsat tayin etlmesi içün arttırılğan kerçeklikniñ işaretleri kibi obyektlerniñ çevre sızığını shematik şekilde ifa etmek içün, SZ resimlerniñ tasnifini ve semantik parçalanmasını, mobil obyektlerniñ uyğunlaştırılmasını ve aynılanmasını temin ete bile.

6G közenek alâqası ağlarınıñ idare etmek içün SZ-nıñ qullanılmasına büyük ümütler bar.

Kompyuter oyunlarınıñ azırlayıcıları çeşit çalışılğan SZ-nı qullanmalı. Oyundaki SZ-nıñ standart vazifeleri, eki ölçüli ya da üç ölçüli fezada yol tapması, dögüş birlem tabiatınıñ taqlidi, doğru iqtisadiy strategiyanı esaplaması ve digerleridir.

2018 senesinde SZ tarafından resim yapılğan uydurma insannıñ süreti 432 biñ $-ğa satıldı. Algoritm, ‚Edmond Bellamy’ resmini yapmazdan evel, XIV-XX asır tarihlı 15 biñ rüretni inceledi.

Yañı bilgilerniñ sintezi, yañı malümatnıñ, obyektiv qanunlarğa esaslanğan şeylerniñ ve başqalarnıñ açılışı çün qullanılğan SZ qullanmasınıñ istiqballi yönelişi ilmiy araştırmalardır.

Suniy zekâğa esaslanğan maşna ögretme algoritmniñ yardımınen 50-ge yaqın yañı eksoseyare tapıldı.

Yapay zekanın sağlık hizmetlerinde kullanımı

Sağlık hizmetlerinde yapay zekanın çeşitli kısımları kullanılmaktadır:

• Doğal Dil İşleme: Klinik notlar ve bilimsel makaleler gibi yapılandırılmamış tıbbi metinlerin içerik analizi için kullanılır.
• Büyük dil modelleri. GPT-3 gibi çözümler, tıbbi raporlama ve otomatik rapor oluşturma gibi görevlere yardımcı olarak insan metni oluşturmak için kullanılır.
• Makine öğrenimi: Algoritmaları tıbbi görüntü analizi, tahmine dayalı analizler ve kişiselleştirilmiş tedavi önerileri için kullanılır.
• Derin öğrenme. Makine öğreniminin bir alt kümesi olan derin öğrenme modelleri, tıbbi görüntü sınıflandırması ve konuşma sentezi gibi karmaşık sorunları çözer.
• Robotik: Yapay zeka destekli robotlar, hassasiyeti ve verimliliği artırmak için ameliyatta, rehabilitasyonda ve hasta bakımında kullanılıyor.
• Tahmine dayalı analitik: Yapay zeka, hasta sonuçlarını tahmin etmek, risk gruplarını belirlemek ve tedavi planlarını optimize etmek için kullanılır.
• Sanal sağlık asistanları: Sohbet robotları ve yapay zeka destekli sanal asistanlar hasta desteği sağlar, soruları yanıtlar ve randevuları planlar.
• Veri analitiği: Yapay zeka, sağlık hizmeti sunumunu iyileştirmek amacıyla eğilimleri, kalıpları ve öngörüleri belirlemek amacıyla büyük sağlık veri kümelerini analiz etmek için kullanılır.

SZ kelecegi

SZ inkişafınıñ eki yönelişi bar:

• birinicisi, insan tabiatı tarafından ömürge keçirilgen ihtisaslaştırılğan SZ sistemalarınıñ insan qabiliyetlerinee ve olarnıñ bütünleşmesine yaqınlaşması ile bağlı meselelerni çezmektir.
• ekincisi, artıq yaratılğan SZ sistemalarnıñ insanlarnıñ meselelerini çeze biecek bir sisge bütünleşmesini temsil etken Suniy Aqılnıñ yaratılmasıdır.

Diger ilimlernen bağ

Suniy zekâ, transgumanizmnen sıq bağlıdır. Neyrofiziologiya ve kognitiv ruhiyatınen birlikte o, kognitologiya adlandırılğan daa umumiy ilimni yarata. Felsefe, suniy zekâda ayrı bir yer ala.

Felsefiy sualler

“Suniy zekânıñ yaratılması aqqında” ilim felsefecilerniñ de diqqatını celp etti. İlk zekâ sistemalarınıñ peyda oluvınen insan ve bilgi, bazıda dünya düzeni de, sualleri qonuşıldı. Bir taraftan olar bu ilimnen ayırılmaz , diger taraftan ise oña bazı qarışıqlıqlar ketireler . SZ tetqiqatçıları arasında intellektuallik miyarları, çezilecek maqsatlarnıñ ve vazifelerniñ sistemleştirilmesi aqqında alâ daa bir fikir yoq, atta ilimniñ kesin bir tarifi yoq.

Maşna tüşünip olamı?

İnsan elleriniñ yaratması tüşünmesiniñ mümkünligi suali, suniy zekânıñ felsefesinde eñ qızğın tartışmalarnıñ sebebidir. Tetqiqatçılar insan miyi modelini yapmaq içün ilim yaratmağa coşturğan ’Maşna tüşüne bilirmi?’ suali, 1950 senesinde Alan Turing tarafından qoyuldı. Bu mevzuda eki esas nazar noqtası, küçlü ve Şablon:Нп küçsüz suniy zekânıñ faraziyesi olaraq adlandırıla.

‚Küçlü suniy zekâ‘ ıstılasını John Searle kirsetti, onıñ sözlerinen yanaşma hasiyetleri tariflene:

Daa ziyade, böyle bir programma yalñız miyniñ modeli olmayacaq, o kerçekten özü miy olacaq, insannıñ miy miydir kibi aynı añlamda.

Diger taraftan, küçsüz suniy zekânıñ tarafdarları programmanı yalñız insannıñ ögrenüv qabiliyetleriniñ tam spektrini talap etmegen muayyen meselelerni al etmege imkân bergen bir vasta kibi qabul etmekni üstün tutalar.

John Searle, ‚Çin Odası‘ hayaliy deñevinde Turing testiniñ keçmesiniñ kerçek bir tüşünce ceryanına saip olmaq içün bir miyar olmağanını köstere. Tüşünme afızadaki bilgini işlenme ceryanıdır: talil, sintez ve öz-özüni programmalaştırmadır. Beñzer bir mevamnı , ‚Qıralnıñ yañı miyi‘ kitabında şekliy sistemalar esasında bir tüşünme ceryanınıñ elde etilmesiniñ imkânsızlığını iddia etken Roger Penrouz tuta.

Zekâ ne sayıla?

Bu sualge çeşit nazar noqtalar bar.

Taliliy yanaşma, insannıñ yüksek siñir areketleriniñ alçağına qadar bölmez seviye (yüksek siñir areketlerniñ vazifesi, tış qozğaltıcığa (stimullarğa) temel reaktsiyası, neyron vazifesinen bağlı sinapslarınıñ qozğalaması) ve soñraki bu vazifelerniñ yañıdan yapması.

Bazı zekâ mütehassısları yeterli qadar malümat olmağanı taqdirde ratsional, sebepli saylama imkânnı asıl olaraq qabul eteler. Yanı, bir çoq muayyen alternativ arasından saylap olacaq faaliyet programması (mıtlaq zemaneviy elektron esaplayıcı maşnalarında yerine ketirilmey bile ) aqıllı olaraq sayılır, meselâ, ‚solğa ketseñ‘, ‚sağğa ketseñ‘, ‚doğru ketseñ‘ kibi allarda qayda ketmek.

Bilgi aqqında ilim

Epistmologiya — felsefe çerçivesinde bilgi ilimi, suniy zekâ meselelerinnen, sıq bağlıdır. Bu meselelernen oğraşqan felsegeciler SZ müendisleri tarafından bilgi ve malümatnı daa yahşı köstermek ve qullanmaq aqqında çezilgen meselelerge beñzegenlerni çezerler.

Cemaat arasında SZ-ğa munasebet

Suniy zekâ saasındaki muvafaqiyetler, cemaat arasında büyük meraq doğura . Böyle meraqnıñ muayyen allarında eki meyilni ayırıp olamız. Bir taraftan daa aqıllaşqan ve böylece insanlarnıñ ayatını mürekkepleştirgen maşnalardan qorqu izarları közetile. Bu yanaşmanıñ tarihiy tamırları bar. İşçiler tarafından tehnologik işerilevniñ red etilmesi, tecavuziy narazlıqlarnıñ şekilleri ile yekünlendi (Baq. Luddizm). Ekinci yönelişniñ temsilcileri, insanlar ve kompyuterlerarasında semereli emekdeşlıq içün büyük fırsatlar körip, ola bilecek kelecekni şevq ile bekleyler. Böyle bir mefküre er bir taraftan Gary Kasparovnıñ TED platformasındaki Aqıllı maşnadan qorqmamaq. Olarnen çalışmaq adlı bir çıqışındaa kösterile. (ted.com Garry Kasparov: Don't fear intelligent machines. Work with them)

SZ ve din

İbrahim dinlerniñ izinden ketkenler arasında strukturiy yanaşma esasında SZ-nıñ yaratılması ihtimalına bir qaç nazar noqtası bar. Olardan birine köre, sistema tarafından areketlerni taqlit etmege tırışqan miy, olarnıñ fikrince, fikir yürsetüv esnasında iştirak etmey , şuur ve başqa bir aqıl faaliyetiniñ menbası degil. Strukturiy yanaşmağa esaslanğan SZ-nıñ yaratılması imkânsızdır.

Diger fikirge köre, miy fikir yürsetüv ceryanında iştirar etir, amma candan kelgen malümatnıñ ‚bericisi‘ şeklinde. Miy şartsız refleksler, ağrığa reaktsiya ve bu kibi ‚sade‘ vazifelerden ibaret. Qurulğan sistemanıñ ‚berme‘ vazifelerini yerine ketire belecek taqdirde, strukturiy yanaşmağa esaslanğan SZ-nıñ yaratılması , mümkündir.

Zamanımızda eki nazar noqtası ilim tarafından ilim kategoriyası olaraq sayılmay.

Çoq buddistke köre SZ ola bilir. Böyleliknen, manevi lider Dalay-lama XIV kompyuter temelinde añlamanıñ bar olmasını istisna etmey.

Raelitler, suniy zekâ saasındaki işlenmelerni faal bir şekilde destekleyler. Katolik kilsesi ve ilimniñ münasebetleri zamanımızda Papa II. Schwan Paul ‚iman ve aqıl, insan ruhunıñ aqiqatnı seyir etmege kötergen eki qanattır‘ ifadesinen ‚Fides et Ratio‘ adlı bir enkliptikada belgilene. Böyle bir mefküre, zemaneviy ilim ve tehnikanıñ yañı ceryanına suniy zekâda munasebetini belgilemek içün temeldir. Kilse, suniy zekânıñ inkişafı ciddiy ahlâqiy meselelerniñ sebebi olğanını ve olarnıñ çezilmesinde iştirak etmek fırsatlarnı körer. BBC-ge köre, IBM-nıñ, Microsoftnıñ ürmetli temsilcileri Papa temsilcileri ile körüşüv vaqtında suniy zekânıñ adamğa tesiriniñ meselelerini müzakere ettiler. Körüşüv iştirakçileri, suniy zekânıñ inkişafı meseleleri üzerinde ahlâqiy yanaşmanı desteklemek içün umumiy bir Rome Call 2020 beyannamesini imzaladılar.

SZ ve ilmiy fantastika

İlmiy fantastika edebiyatında SZ, eñ çoq insan iqtidarını devirmege tırışqan bir küç (Omnius, HAL 9000, Skynet, Colossus, Matrix ve replicant) ya da gumanoid hizmetçi (C-3PO, Data, KITT, KARR, Eki yüzlü adam) olaraq kösterile. Maşna zekâsı, insan zekâsınıñ devamı olaraq Sigortacı adlı bir filmde kösterildi. Nazaret altından çıqqan suniy zekâ dünyada üstün olmaq isteginiñ qaçınılmazlığı Isaac Azimov ve Kevin Warrick kibi fantast yazıcıları tarafından red etile.

Fantastika yazıcısı Harry Harrison ve ilim Marvin Minskyniñ ‚Turingge köre saylav‘ adlı bir romanında keleceknen bağlı meraqlı bir baqış taqdim oluna.Müellifler, miyine bir elektron esaplayıcı maşnası yerleştirilgen insanda insanlıqnıñ yoq olması ve afızasına insan miyinden bilgi kopiyalanğan SZ-lı bir maşna tarafından insanlıq elde etilmesi tasvir etile.

Vernor Ving kibi bazı alim fantast yazıcıları, cemaatta acınıqlı deñişmelerge sebep olacaq suniy zekâsınıñ peyda olmasınıñ neticelerini de tüşüngenler. Bu devirge tehnologik teklik aytılır.

SZ meselelerinen bağlı eñ belli tedqiqlerden biri, aslında XX asırnıñ belli fantast ve felsefecisi Stanislav Lemniñ bütün eserleridir.

Ayrıca baqıñız

• SZ mükkemel küçleri: Çin, Silikon yılğası ve Yañı Düñya Tertibiу
• Aqıl
• Mükemmel aqıl
• SZ-tam vazife
• Avtomatik sınıflaştırması
• Ekspert sistemalar
• Tilniñ tanıması
• Robot
• Robototehnikası
• Avtomatikleştirüv
• Batır robot
• Blue Brain Project
• Neyrokompyuter
• Newell-Simon faraziyesi
• Faraziye-deduktiv usulı
• Shakey robotı
• Meseleviy müit
• Suniy zekânıñ inkişafı üzerinde assotsiatsiya
• Suniy zekânıñ tarihı
• Raqamlı üzviyet
• Neuralink

Edebiyat

Ukraince

• Glıbovets M. M., Oletskiy O. V {{{заглавие}}}. — ISBN 966518153X (укр.)
• ‚Kibernetika entsiklopediyası', mesül muarrir. mesül muarrir, 2 tt., 1973. (ukr.)
• Ayat 3.0. Suniy zekânıñ devri / Maks Tegmark ; ingl.-den tercime Zorına Korablina. — Kıyiv: Formatımız, 2019. — 428, [1] s.
• Suniy zekânıñ aletleri : derslik / R. O. Tkaçenko, N. O. Kustra, O. M. Pavlük, U. V. Polişük ; Ukraina tasil ve ilim nazirligi, ‚İlbav politehnikası‘ mil. un. — İlbav: İlbav politehnikasınıñ neşriyatı, 2014. — 204 s. : il. —Kitabiat: s. 200 (11 ad). — ISBN 978-617-607-692-6
• Suniy zekânıñ usulları : derslik / V. B. Gitis, K. Yu. Gudkova. — Kramatorsk: DDMA, 2018. — 136 s. — ISBN 966-379-823-3.
• O. Moroz Suniy zekâ // Felsefiy entsiklopediy luğat / V. İ. Şınkaruk (muarrir kollegiyasınıñ başı) ve il. — Kıyiv : Grıgoriy Skovoroda adına Ukraina MİA felsefe institutı : Abrıs, 2002. — S. 727. — 742 s. — 1000 nus. — KKT 87я2. — ISBN 966-531-128-X.
• Suniy zekâ sistemaları : derslik / N. B. Şahovska, R. M. Kaminskıy, O. B. Vovk. — İlbav: İlbav politehnikası, 2018. — 392 s. — ISBN 966-941-197-6.
• Suniy zekâ sistemalar dersligi / Yu. V. Nikolskiy, V. V. Pasiçnık, Yu. M. Şerbina ; V. V. Pasiçnık ilmiy muarrirlik ; Ukraina tasil ve ilim, gençlik ve sport nazirligi. — 2-nci bas., tüzetilgen ve qoşulğan. — İlbav: Magnoliya-2006, 2013. — 279 s.: il. — (Seriya ‚Kompyuting‘). — Kitabiat.: s. 275—278 (58 ad). — ISBN 978-617-57-40-11-4

Diger tillerde

• Stuart J. Russell, Peter Norvig {{{заглавие}}}. — ISBN 978-9332543515 (ingl.)
• Alan Bundy, Rod Burstall {{{заглавие}}}. — ISBN 978-0852244104 (ingl.)
• Nils J. Nilsson {{{заглавие}}}. — ISBN 978-0521116398 (ingl.)

Bağlantılar

• Suniy zekâ üzerinde oquv kursu (Stendford kursu esasında) (ingl.)
• AI Topics (ingl.)
• 'Suniy zekâ sistemaları’ oquv kursu (ukr.)
• Aqıllı esaplamanıñ teşkil etilmesi. Lektsiya kursu. (ukr.)
• The Malicious Use of Artificial Intelligence — suniy zekâ sistamaları qullanmasınen ola bilgen cinaiy yollar aqqında maruza

Teşkilâtlar

• TİN ve Ukraina MAİ-niñ suniy zekâ meseleleri institutı (ukr.)
• AAAI — Suniy zekâ inkişafı dernegi (ingl.)
• IJCAI — Suniy zekâdan halqara birleşken konferentsiya (ingl.)
• Suniy zekâ meselelerinden Allen intitutı (ingl.)
• EurAi — European Association for Artificial Intelligence (ingl.)
• MIT CSAIL — Computer Science and Artificial Intelligence Laboratory (ingl.)
• MIRI — Machine Intelligence Research Institute (ingl.)
• AIAI — Aritificial Intelligence Applications Institute (ingl.)
• AFIA — Association Française pour l'Intelligence Artificielle (fr.)
• PSSI — Polskie Stowarzyszenie Sztucznej Inteligencji 15 sentâbrniñ 2018 s. arhivlengen. (ingl.)
• AEPIA — Asociación Española de Inteligencia Artificial 15 sentâbrniñ 2018 s. arhivlengen. (ispr.)
• Rusiyeli suniy zekâ dernegi (rus.)
• Rusiyeli suniy zekâ İAİ-ı (rus.)
• OpenAI 19 iyülniñ 2021 s. arhivlengen. (ingl.)

Mecmualar

• Suniy zekâ
• AI and Socity, Journal of Knowledge, Culture, and Communication
• AI and Society, Journal of Artificial Intelligence Research
• Foudation and Trends in Mashine Learning
• IEEE Transection on Patern Analysis and Mashine Intelligence
• IEEE Transection on Neural Networks and Learning Systems
• International Journal of Computer Vision