Ayşe Seitmuratova
| Ayşe Seitmuratova | |
|---|---|
| Doğma adı | Ayşe Seitmuratova |
| Doğğan künü | 1937 fevral 11 (87 yaşında) |
| Doğğan yeri | |
| Memleketi | |
| Zenaatı | tarihçı, aq qorçalayıcı, dissident, jurnalist, cemaat erbabı |
| Mukâfatlar |
 |
Ayşe Seitmuratova (1937 s. fevral 11, Acı Eli köyü, Qırım) — belli Qırımtatar dissident ve uquq qorçalayıcı. «Azatlıq» radiosı («Azat Avropa» radiosı), «Alman dalğası» (Deutsche Welle) ve «Amerika sedası» (Voice of America) radiolarında çalışqan edi. Qırımtatarlarnıñ vatanğa qaytuv işine büyük issesini qoştı. Qırımğa qaytqan soñ qartlarğa yardım ete.
Qırımğa avdet etken soñ, hayriye işlerinen oğraşa ve vatandaşlarına yardım ete.
Tercimeial
[deñiştir | kodunı deñiştir]Balalığı ve yaşlığı
[deñiştir | kodunı deñiştir]Ayşe Seitmuratova 1937 senesi fevral 11 künü Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti Mayaq Salın rayonı Acı Eli köyünde Nayme Cemileva ve Seitmurat Bürseitovnıñ qorantasında dünyağa keldi. Ailede 5-inci bala edi. Anası Keriç yarımadası Saraymen qasabasında allı-taqatlı qorantadan edi. Babası Acı Eli köyünden edi. 1941 senesi oktâbrniñ 1-nde Seitmuratnı cebege aldılar (neticede elâq oldı), 1942 senesi ise, fevral ayında qorantada daa bir bala — qızı Fatma dünyağa keldi. 1944 senesi mayıs 18 künü 7 yaşındaki Ayşe anası ve 5 qardaşınen beraber Qırımdan sürgün etildi[1][2].
1944 senesi iyünniñ başında qoranta Özbek Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti Samarqand vilâyeti Hatırçinskiy rayonı Zirabulak stantsiyasına kelip tüşti[3]. Olarnı yerleştirgen aranlarda evelden eşeklerni tutqanlar. Anası ve Ayşeniñ ağaları Lângar volfram maden ocağında çalışa ediler. Ayşe ise oğlan ve qız qardaşını baqa edi. 1953 senesi Samarqandqa yaqınca köçip oldılar. 1957 senesi Ayşe Seitmuratova Samarqand universiteti tarih fakültetine oqumağa kirdi[1].
1963 senesi oquşnı alâcı olıp bitirdi. Mektepte ve universitetniñ tarih fakültetinde assistent olıp çalıştı. Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ İlimler Akademiyası Tarih İnstitutınıñ aspiranturasına imtianlardan muvafaqiyetnen keçti, lâkin onı ne bu aliy oquv yurtuna, ne de Özbekistan İlimler Akademiyası Tarih İnstitutına qabul ettiler. Ayşe Seitmuratova Samarqandqa qaytıp keldi, ve aqşam mektebinde tarih ocası olıp, aynı zamanda belli bir saatlarda universitette çalıştı[3].
Qırımtatar milliy areketinde iştiragi
[deñiştir | kodunı deñiştir]1964 senesi Ayşe Seitmuratova qırımtatar milliy areketine ve Samarqand vilâyeti teşebbüs gruppasına qoşuldı.
1965 senesi yazda qırımtatar teşebbüsçileri ŞBKF MK qabul odasınıñ müdiri Stroganov ile körüşti. Qırımtatarlarğa qarşı tam olaraq kim aqsızlıq köstere sualine Ayşe: «Birinciden, bu Devlet mudafaa komiteti tarafından mayısnıñ 11-nde çıqarılğan qırımtatarlarnı sürgün etüvi aqqında emir. Ekinciden, sizge daa nasıl şahıslar kerek- bizge Sovet akimiyetiniñ özü aqsızlıq köstere», — dep cevap berdi[4].
1966 senesi oktâbr 14 künü Ayşe Seitmuratova tutuqlandı ve Moskvağa yollanıldı. Anda Lefortovo apishanesiniñ taqiqat tevqifhanesinde tutuldı. 1967 senesi mayıs ayında qapalı mahkeme olıp keçti, anda RŞFSC Ceza Qanunnamesiniñ «Irq ve milletlerara duşmanlıq doğurması» 74 maddesi boyunca mahkeme işi baqıldı[5]. Neticede, Ayşe Seitmuratova şartlı olaraq üç yıl apis cezasına mahküm etildi. O, ise mustaqil qırımtatar neşriyatı içün malümatnı toplanuvında ve darqatıluvında aktiv iştirak etmege devam etti. Bunıñnen beraber, Sovet akimiyetine yollanılğan narazılıq ve muracaat mektüpleriniñ metinlerini tertip ete, qırımtatar milliy areketi aqqında malümatnı yaza ve sovet uquq qorçalav teşkilâtları vastasınen bu malümatnı darqata[2].
1967 senesi 4 ıntıluvından soñ, ŞSCB-niñ İlimler Akademiyası Tarih İnstitutınıñ aspiranturasına oqumağa kirdi. 1971 senesi dissertatsiyanı qorçalamazdan bir qaç ay evel, Ayşe Seitmuratova kene tutuqlandı ve ÖŞSC Ceza Qanunnamesiniñ 191 maddesi ve RŞFSC Ceza Qanunnamesiniñ 190 maddesi boyunca 3 yıllıq apis cezasına mahküm etildi[6]. Mordoviyanıñ Baraşevo ve Yavas lagerlerine yollanıldı. 1974 senesi azat etildi, ilmiy ve ocalıq faaliyeti aqqından marum etildi. O, ise milliy arekette iştirak etmege devam etti. Ayşe Seitmuratova Qırımğa çoq barıp kele edi. Qırımğa avdet etken ve yazılmağa ıntılğan qırımtatar qorantalarınıñ taqip etilmesi aqqında malümat toplay edi. Bu malümat Moskvadaki dissidentlerge yollanıla edi. Olar ise «Hroniki potoçnih podiy» («Şimdiki vaqialar hronikası») adlı uquq qorçalav bülletenni çıqara ediler, şu bülletende Sovet devletinde insan aqlarını bozğan vaziyetler qayd etilgen[5].
Aktiv faaliyeti sebebinden Ayşe Seitmuratova Sovet devletini terk etmege mecbur oldı. 1978 senesi sovet akimiyeti onı psihiatriya hastahanesine qapatıp olur dep haber alğan soñ: «Men anda yavaş-yavaş ölmege razı degilim, men Qızıl meydanında alev kibi yanıp keterim. Menim coyacaq bir şeyim yoq, amma bunı yapmazdan evel, men bütün musulman dünyasına muracaat etecem ve Sovet devletinde musulman qadını nasıl etip yaşağanını añlatacam» — dep ayttı[2]. Andropovğa yollağan bildirüvinde Ayşe hanım böyle sözler yazdı: «Sovet devletinde taqip etilüvden meni tek ölüm qurtarır». Bu bildirüvden evel, 1978 senesi iyünniñ 23-nde Qırımda Musa Mamut umumen bütün qırımtatarlağa ve şahsen öz qorantasında Vatanda temel qoymağa izin bermegen akimiyetiniñ siyasetine qarşı özüni yaqıp qurban ketti. Ayşe Seitmuratovanıñ bildirüvinden 2 kün soñra, oña ketmege izin berildi, çünki sovet akimiyeti böyle adiseniñ tekrarlanmasını ve dünya boyunca darqalmasını istemedi. Bu meselede belli Amerikalı senator C. Cavitson tarafından Ayşe hanım içün yapılğan muracaatı büyük isse qoştı.
İcrette yaşayışı
[deñiştir | kodunı deñiştir]1978 senesi noyabr ayında Ayşe Seitmuratova başta Venağa, 1979 senesi yanvar ayında ise Nyü-Yorkqa icret etti. Anda ingliz tilini ögrenip, «Golos Ameriki» («Amerika sedası») radiosında ştattan tış mühbir olıp çalışa edi, milliy davanen bağlı ve diger mevzularğa bağışlanğan rus, özbek ve azerbaycan tillerinde yayınlarnı alıp bara edi. Onıñ çıqışları [[BBC]], «Radio Svoboda» («Azatlıq Radiosı»), «Doyçe Velle» tarafından yayınlana edi[5]. Bunıñnen beraber, Ayşe Seitmuratova Vaşington, Ottava, Monreal, Londra, Stokgolm, Oslo, Ankara, İstanbul ve Romada ötkerilgen insan aqlarını qorçalavınen bağlı bir sıra halqara konferentsiyalarında iştirak etti. 1986 senesi noyabr ayında havfsızlıq ve işbirlik boyunca Avropa Şurasınıñ temsilcilerinen beraber Venada ötkerilgen konferentsiyağa davet etildi. Ayşe Seitmuratova Mustafa Cemilevniñ qorçalavına bağışlanğan ingliz tilinde risaleni azırladı. Mustafa Cemilev o vaqıt Magadanda apishanede buluna edi. Risalede Mustafa Cemilev aqqında malümat, fotovesiqalar ve onı azat etilmesi muracaatı bar edi. Risale konferentsiyağa qoşulğan 35 ülkeniñ tış işleri nazirleri arasında darqatıldı. Venada ötkerilgen şu konferentsiya Sovet devletiniñ siyasiy mabüsleriniñ azat etilmesiniñ başlanğıcı dep qabul etile. Konferentsiyadan soñ, SŞKF MK-niñ baş kâtibı Mihail Gorbaçovnıñ emirinen A. D. Saharov Moskvağa qaytarıldı M. A.Cemilev ise apishaneden azat etildi.
Ayşe Seitmuratova dünyanıñ çeşit memleketleriniñ liderlerinen körüşip, hususan qırımtatar meselesine diqqatnı celp ete edi. 1982 ve 1988 seneleri AQŞ prezidenti Reygan Ayşe hanımnı Beyaz sarayğa davet etti. O, bu prezident tarafından körüşüvge davet etilgen dünya tarihında ilk musulman qadını olğan.
Ayşe Seitmuratova halqara cemaat teşkilâtlarında iştirak ete edi, şu cümleden Amnesty International, «İnsan aqlarını qorçalav halqara federatsiyası», «Amerika Helsinki gruppası», «SSCŞ demokratiya merkezi». 1986 senesi 12 memlekette «Mustafa Cemilevniñ qorçalanması içün komitetlerni» teşkil etti[7]. Yuriy Osmanov, Reşat Ablayev, Sinaver Kadırovnıñ ve milliy areketniñ diger iştirkçilerniñ azat etilmesi içün aktiv şekilde çalışa edi.
Qırımğa avdet yolu ve Vatanda yaşayışı
[deñiştir | kodunı deñiştir]1990-ıncı senesiniñ başında Ayşe Seitmuratova Qırımğa avdet etti. 1992-1993 seneleri qadınlarğa ve balalarğa büyük yardım kösterdi. 1996 senesi Nyü-York ve İstanbuldan kelgen uçaqnen tibbiy merkezi içün 12 biñ dollarğa alınğan kerekli donatmanı ketirdi. 1997 senesi «Qırımtatarlarnıñ milliy areketi» adlı risaleni neşir etti. Ayşe apte «Merhamet evi» adlı fondnı teşkil etti. Fond tarafından kimsesiz qalğan qartlar, saqatlanğanlar, çoq balalı qorantalar qorçalanğan. Öz küçünen «Qartlar evini» qurdı, merkez 2001 senesi açıldı.
2007 senesi fevralniñ 22-nde Ukraina prezidenti Viktor Yuşçenko Ayşe Seitmuratovanı 1 dereceli cesürlik ordeninen taqdirledi.
2014 senesi Ayşe Seitmuratova Qırımnıñ işğalini yaramay tanıdı. «1990-ıncı seneleri Ukraina bizni öz halqlarından biri olaraq qabul etkenini yahşı bilemiz. Elbet, bizim istegenimizni Ukraina bizge berip olamadı. Lâkin, Ukraina devleti özü daa ayaqqa turmadı, men eminim, biz öz devletçiligimizni Ukrainanen, onıñ halqınen beraber qurmağa kerekmiz. Ukrainanen beraber biz muvafaqiyetke irişermiz ve inkişaf etermiz» -dep 2014 senesi mart ayında ötkerilgen qırımtatar halqınıñ Qurultayınıñ soñki sessiyasında qayd etti[8].
2014 senesi dekabr ayında Rusiye prokuraturası ve köç hızmetiniñ 2 temsilçisi Ayşe Seitmuratovağa keldi ve Rusiyeniñ qanunlarını bozuluvında qabaatladı[9]..
2019 senesi noyabrniñ 8-nde Ayşe apteni «Çaplınka» administartiv-keçirüv noqtasından yollamadılar, çünki, o, çetel memleketiniñ vatandaşı dep sayıla. Bu aqta qırımtatar milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov bildirdi[10].
«Çetel memleketleriniñ vatandaşlarına tek belgilengen yerlerden keçmege mümkün dep, onı Çonğar administartiv-keçirüv noqtasına yolladılar. Çaplınkadan Çonğarğa qadar 120 kilometrden ziyade mesafe bar», — dep yazdı. Soñra Ayşe Seitmuratova Aqmescitke kelip yetkeni aqqında bildirdi.
Ayşe Seitmuratova işğal etilgen Qırımda yaşamaqta. O, AQŞ-nıñ vatandaşı, onıñ ikamet izini 2025 senesine qadar uzatıldı. Ayşe Seitmuratovanıñ Amerikağa qaytmağa niyeti yoq. «Yoq. Men öz halqımnen beraber olmaq isteyim. Men Qırımda doğdım, bu menim Vatanım, Putinniñ Vatanı degil. Meni ömürim boyunca Vatanımdan marum ettiler. Artıq öyle olmaycaq»[9].
İhtar
[deñiştir | kodunı deñiştir]Kitabiyat
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Seidametov, Eldar (2008). «Роль Айше Сеитмуратовой в движения солидарности крымскотатарской диаспоры США за возвращение соотечественников на историческую родину — Крым». Культура народов Причерноморья (in Russian). Кримський науковий центр НАН України і МОН України (№ 144). ISSN 1562-0808.
- Guboglo, Mikhail; Chervonnaya, Svetlana (1992). Крымскотатарское национальное движение. Moscow: TsIMO. ISBN 5201137695. OCLC 29705056.
- Chervonnaya, Svetlana (1997). Крымскотатарское национальное движение (1994—1996). Moscow: Институт этнологии и антропологии РАН.
Atıflar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- ↑ 1,0 1,1 ЛЮБЛЮ Я КРЫМ И В НЕПОГОДУ | Газета 'Голос Крыма new' — официальный сайт. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Роль Айше Сеитмуратовой в борьбе за возвращение крымских татар на родину | avdet.org (ru-RU). avdet.org. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
- ↑ 3,0 3,1 Айше Сейтмуратова. Легенда крымскотатарского народа(rus.). Крым.Реалии. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
- ↑ Айше Сеітмуратова. Депортована з Криму, засуджена, не переможена. Історична правда. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Айше Сеитмуратова. В борьбе за свой народ(rus.). Крым.Реалии. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
- ↑ Галибина-Лебедева Е.С. Роль евангелических церквей в развитии движения афроамериканцев за свои права, на примере США и стран Карибского бассейна, 1920 – 1940-е гг. ХХ в., Genesis: исторические исследования (2018-02), бит 122–137. 10 martnıñ 2021 тикшерелде.
- ↑ Mendelsohn, Jim. New York, New York, African American Studies Center, Oxford University Press (2005-04-07). 10 martnıñ 2021 тикшерелде.
- ↑ Айше Сейтмуратова, историк, участник национального движения, дважды депортированная из Крыма(rus.). www.ukrinform.ru. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
- ↑ 9,0 9,1 Айше Сейтмуратова: «Це моя Батьківщина, а не Путіна»(ukr.). Крым.Реалии. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
- ↑ Окупаційна влада не випустила з Криму дисидентку Айше Сейтмуратову (оновлено). LB.ua. 2021 martnıñ 10 teşkerilgen.
 |
Bu maqale qırımtatarca vikipediyada nümüneviydir. |