I Selim Geray

I Selim Geray
Doğğan künü	1631
Ölgen künü	1704 dekabr 14(1704-12-14)
Ölgen yeri	Bağçasaray, Qırım Hanlığı
Zenaatı	ükümdar
Baba	I Bahadır Geray[d]
Balalar	II Devlet Geray, II Selâmet Geray[d], III Ğazı Geray[d], Meñli II Giray[d], Saadet IV Giray[d], I Qaplan Geray ve Şehbaz Geray[d]
Медиафайлы на Викискладе

I Selim Geray ya da Hacı Selim Geray (1631 — 1704) - yigirmi beşinci Qırım hanıdır.

I Selim Geray, 1671-1678, 1684-1691, 1692-1699, 1702-1704 senelerinde dört sefer Qırım tahtında üküm sürdi. Bahadır Geraynıñ balasıdır.

Babası ölgen vaqıtta çoq kiçkene olğanı içün Ablan qabilesi emirlerinden Mirzaş Ağanıñ terbiyesine berildi. Soñra emcesi İslâm Geraynıñ imayesine kirdi, onıñ vefatından soñ Adil Geray zamanında Qırımdan Yanbolunıñ Çölmek köyüne (bugünki Bulğaristan) köçip bu yerge yerleşti. Selim Geray Adil Geraydan soñ 1671 senesinde sipti sefer tahtqa mindirildi. 1672-de Osmanlılarnıñ Lehistanğa qarşı Qamaniçe seferine qoşuldı. Bu seferden soñ Podoliyanen Volın Osmanlı akimiyetine kirdi. 1678-de Osmanlı Sadrazamı Merzifonlu Kara Mustafa Paşanen anlaşamağanı sebebinen tahttan alındı. Yerine Murad Geray ketirildi.

1683 senesinde Osmanlılarnıñ Viyana bozğunı sebep kösterilip, Murad Geraynıñ yerine II Hacı Geray ketirildi, lâkin Qırım asılzadeler istemegeni içün doquz ay soñra tahttan alındı, yerine ekinci kere Selim Geray qaytarıldı. Bu vaqıt Osmanlı Devletiniñ eñ qıyın vaqtı edi. Avstriya, Venedik, Lehistan ve Rusiyeniñ teşkil etgen "Muqaddes İttifaq"ı devletleri Osmanlılarğa qarşı keniş bir cebede cenkke kirişti. Lehistan, Eflâk ve Boğdannı zapt etmek içün teşebbüs etti, Selim Geray han olarnı Seret özeninde yeñdi. Avstriyalılar Sofiya yaqınlarına qadar keldi. Selim Geray Osmanlığa qol tutmaq içün yolğa çıqtı, lâkin Edirnege yaqınlaşqanda Rus knâzı Vasiliy Golitsin komandanlığında 200 000 kişilik Rusiye ordusını Qırımğa yaqlaşqan haberini aldı, aman keri qayttı. Rusiye 1687 ve 1689-da eki sefer Qırımğa kirmege teşebbüs etti, ekevindede yeñildi. Ekinci keresinde Rusiye tap Or Qapığa qadar keldi. Or qalesinde Qırım askeri az edi. Han, ağası Bahadır Geraynı qalege reis tayin etti. Qırım askerleri mudafaa ğayesinen endekler qazdı. Rusiye askerleri açlıq ve suvsuzlıqqa oğradı. Evelce Rus tabiyetine keçken Qalmuq ağa vastasınen barışıqlıq tilep keri qayttı. Lâkin Selim Geray han olarnıñ arqasına tüşip Doquzlı Oba degen yerde yeñip sınırnıñ tışına attı.

Selim Geray 1689 senesinde Osmanlı Devletinen Avstriya arasındaki cenklerge çağırıldı. Selim Geray han, Özbek hannı Subhankulu Mehmedke bir elçi yiberdi. Elçi, “Aliy Osman Padişasına dört yaqtan duşman zuur etkeniñ, memleketni istilâğa oğratqanıñ, Osmanlı Padişasınıñ mınavlardan episine qarşı kelamağanıñ, özüniñ vassallarınıñda isyan etkenini” aytqan soñ, “Osmanlı Padişasına mal ve askernen imdat ve ianet etmek kerek olğanını” bildirdi. Selim Geray hannıñ Özbek hanından tilegeni cenkke asker yibermesi degil, onıñ yoqluğında Qalmuqlarnıñ Qırımğa kelmesine Özbek ordusınıñ mani olması edi. Lâkin bu vaqıtta Qalmuqlarnıñ bulay bir areketi olmadı. Avstriya quvetleri Balqanlarğa saldırıp, Niş şeerini zapt etkende, Osmanlı akimiyetinin Rumelide qalıp qalmaycağı bile aytılıp başlağan edi. Balqanlardaki Hristian cemaatınıñ isyan etmesinen vaziyet pek qıyınlaştı. Selim Geray han 30 000 askerlik ordusınen ücüm etti, Avstriyalılarnı Kaçanik keçitinde yeñdi. Köprülü Fazıl Mustafa Paşa komandasındaki Osmanlı ordusınen beraber Avstriyalılarnı keri qaytarıp, başta Niş soñra Belgradnı zapt etti. Bu vaqıtta oğlu ve nureddini Azamet Geraynıñ ölgenini tuyıp pek üzüldi. 1691-de tahttan ferağat istep Edirnedeki çiftliginde qaldı. Bu yerden hacılıqqa ketti. Yerine III Saadet Geray han ketirildi. Selim Geray hannıñ Osmanlı Devletiniñ bu qıyın vaqtında üküm sürmesi, Osmanlılarnıñ Balqanlarda 200 sene daa qalmasına sebep oldı.

III Saadet Geray altı ay tahtta qalğan soñ, asılzadeler istemegeni içün tahttan alınıp yerine Safa Geray tayinlendi. Han, 1692 senesinde Osmanlı-Avstriya cenkine çağırıldı. Hacı Ali Paşanıñ ordusına qoşulmaq içün yolğa çıqtı, lâkin askerleri mırzalarnıñ ve zadekânlarnıñ qozğaması sebebinen keri qayttı. Safa Geray bir seneden ziyade tahtta qalğan soñ, azletilip Rodos adasına sürgünlikke yiberildi, yerine yañıdan I Selim Geray han tayinlendi. O vaqıtta Osmanlı Devleti, Rusiye ve Avstriyanen cenkte edi. Hacı Selim Geray em Ruslarğa, em de Avstriyalılarğa qarşı Osmanlılarğa qol tuttı. 1696 senesinde Rusiye Osmanlılarnıñ qolunda olğan Azaq qalesine ücüm etti. Bu vaqıtta Rusiyeniñ başında çar Deli Petro bar edi. Üç ay soñra Kefe beylerbeyi Murtaza Paşanen Hacı Selim Geraynıñ oğlu qalğa Qaplan Geray, Azaq qalesini quşatmadan qurtardı.

1697-de Osmanlılar Avstriyalılarğa qarşı olğan cenkte yeñildi, barışıqlıq tilep başladı. Avstriyalılarda Frenkistannen olğan añlaşmamazlıqları sebebinen razı olmağa meyilli edi. Lâkin Rusiyenen Lehistan cenkni sürdürmek niyetinde ediler. İngilizlernin arağa kirmesinen 1699-da Karlofça Uzlaşması imzalandı. Osmanlılar em arbiy, em de siyasiy mağlübiyetke oğradı. Boğdan Avstriyağa, Ukraina Lehistanğa, Azaq qalesi Rusiyege berildi. Bularğa dayanalmağan Hacı Selim Geray Han tahttan ferağat istedi, Silivrideki çiftligine ketti, yerine üyken oğlu II Devlet Geray han tayinlendi.

II Devlet Geray hannıñ siptiki vazife vaqtında qalğa tayinindeki aqsızlıqlar sebep kösterilip qarışıqlar, isyanlar toqtamadı. Bir qaç sene soñ tahtqa yañıdan dörtünci kere Hacı Selim Geray han mindirildi. II Devlet Geray han Rodosqa sürgünlikke yiberildi.

Hacı Selim Geray dörtünci hanlıq devrinde Qırımdaki qarışıqlıqlarnı tüzetti, 1704 senesiniñ iyül ayında vefat etti. Cenazesi Bağçasarayda Selim Geray han camisine kömüldi.

Hacı Selim Geray, Qırım hanlarınıñ eñ körümlilerinden edi. O Osmanlılarğa ürmetnen yaqlaşıp olarnen qoltutsa da, Qırımnıñ menfaatlarını ep eñ başta tuttı. Hacı Selim Geray muzıka ve bestekârlıqnen de oğraştı, "Selim" taqmaq adınen şiirler yazdı. Arapça ve Farça bile edi. Adına Orda qazanğan cenk sebebinen Sabit Efendi tarafından "Zafername" yazıldı.

Menbalar

1. Kırım Hanlığı Kronolojisi Bahçesaray Dergisi
2. Qırım Tarihi Tezis Neşriyatı ISBN 978-966-470-016-7
3. Türk Kavimleri ve Devletleri Akdes Nimet Kurat