Qırımtatar icreti
Qırımtatar icreti - XVIII asırnıñ soñundan XX asırnıñ başına qadar devam etken Qırımtatar halqınıñ çoqluğınıñ Balqanlar ve Anadoluğa kütleviy köçkeni.
Qırımnıñ Rusiyege qoşulması üzere 1783 senesi fevral 8 kününiñ Manifesti ile işaretlengen siyasiy aktsiya qırımtatar tarihında bir burulış noqtasıdır.
Rusiyege bağlı olıp yaşalğan yıllar ne edi? Siyasiy çökte zamanı yerleşik ayatqa keçüv ve Rusiye ile körünişte barışçı munasebetlerde bulunma devridir. Bunıñnen aynı zamanda artı kesilmegen icret esnası, topraq ğayıpları, gizlice ya da açıq-açıq Qırımdan quvulma zamanıdır. Ve XIX asırnıñ soñlarında maneviy canlanma ve Rusiyeniñ tesiri altında milliy Qırımtatar ziyalılarnıñ peyda oluvı yıllarıdır. Niayet 1921 senesi Qırım Muhtar Şuralar Sotsialist Cumhuriyeti qurulğan soñ onlarnen yıl müddet kelgen aqsızlıqlardan soñra qırımtatar halqı özüniñ medeniyeti ve devletçiliginiñ pek mesüliyetli bir saibi olaraq duymağa başlağan edi.
Faqat 1944 senesiniñ sürgünligi “halqlar ailesinde” musaviy statusqa bağlanğan ümütlerge soñ berdi.
Qırımtatar tarihı üzerine yoq denilecek qadar az araştırmalarnıñ soñunda icret meselesi daa çoq tedqiq etilgen kibi körüne. Amma tarihçılıqnı tafsilâtlı olaraq incelegenimizde bu körünişniñ hatalı olğanı ortağa çıqa. Kesinliknen şunı ayta bilemiz ki, tarih edebiyatında icret meselesinen alâqalı cevaplardan çoq sual bardır. Tedqiqatçılar Qırım Hanlığınıñ tüşmesinden soñ icret qırımtatar tarihınıñ eñ facialı saifeleri olğanını körüş birligi ile qabul etkenlerine rağmen bu mevzunıñ tüyüm noqtalarında (sebepleri, er bir köçüvniñ büyükligi, hronologik sıra) tam bir açıqlıq alâ daa yoqtır.
1783 senesi başlağan birinci icretniñ tarihları müelliflerge köre farqlıdır. Birinci icret tarihınıñ Yevgeniy Markov ve Martyanov 1785-1788 yıllarını köstere, Verner ise icret 1804 senesi toqtatılğanını yaza.
Tahminen 1800-1812 yıllarında kerçekleşken ekinci icretni tedqiqatçılarnıñ bir çoqu iç añmay. Ekinci icretniñ tarihları Amet Özenbaşlığa köre 1804-1805, V.H. Kondarakige köre 1883, P.K. Martyanovga köre 1812 senesidir.
Üçünci icretniñ hronologik sırasıda tam belli degil. Özenbaşlı 1860-1862 yıllarını köstere, Çernışov ise 1859-1860 yıllarını. Bu üçünci icretniñ hronologik sıñırlarını belirlegende Qırım Cenki 1854-1862 yılları sırasında yapılğan köçlerni de esapqa almaq kerektir. Aynı hronologik çerçevisini M. Pinson teklif ete.
Bundan soñra yapılğan icretler ancaq eki tedqiqatçınıñ çalışmaları ile bellidir (Martyanov, Müfti-zade). Töpe noqtası 1902-1903 yıllarına kelgen XIX asırnıñ soñlarında ve XX asırnıñ başları ile işaretlengendir. Bu köçlerniñ de hronologik çerçevesi tartışmalıdır.
Böylece, birinci üç icret dalğasınıñ tarihlarınıñ belgilevinde mevcut olğan uyumsızlıq ve icret meselesi daa çoq ilmiy degil gazeta yayınları ile ifade etilgeninden sebep tafsilâtlı bir araştırmağa ihtiyac bardır.
1784 senesi Qırım işğal olunğan soñra meydanğa kelgen birinci icretniñ sebeplerini bir çoq tedqiqatçı Rusiyeniñ Qırımğa ketirgeni iqtisadiy ve uquq nizamından qorquvğa bağlay (Markeviç) ve bu sebepten “Rus ükümeti bularnı Qırımda tutmaycaq ve quvmaq içün kerek olğan tedbirlerniñ episini alacaq” edi (Kondaraki).
Bunıñnen aynı zamanda “dindaş Türkiye asreti”, “mırza ve ruhaniylerniñ qışqırtmaları” (Laşkov) ve atta “tatarlarnıñ topraqqa sadıqsızlığı” (Markeviç) birinci icretniñ sebepleri olaraq kösterile.
Bu mesele üzerine Amet Özenbaşlınıñ körüşleri bam-başqadır. Özenbaşlı diniy ve milliy sebeplerini ekinci planğa taşlap icretniñ esas sebepleri Rusiye çar ükümetiniñ vahşiy siyasetinde köre ve şöyle yaza: “Qırım 1783 tarihından soñra asla insanlıqqa yaqışmağan bir taqım vahşiyane tedbirlerle onı öz halqından boşatıp böyleliknen temizlemesini, tüşündigi yerlerge saray dalqavuqları ile bir taqım közü toymaz memur qafillerini yerleştirmek siyasetini qullanğan ve bu emelleri qarşısında iç bir mani tanımağan müstebdit çarlığın misli körülmemiş zulumı altında qalğandır”.
Birinci icretniñ büyüklikleri üzerine de kesin bir fikir yoqtır. Bazı araştırmacılar köçken Qırımtatar sayısını 4-5 biñden 30 biñge qadar (Hanatski), 50 – 140 biñge qadar (Skaski), 350 – 500 biñ (Özenbaşlı) olaraq köstere. Markoviçniñ taminlerine köre ise birinci icret dalğası 80 biñ kişi olğanını yaza.
Tarihçılıq 1800-1812 arasındaki ekinci icret aqqında menbalar daa azdır.
Martyanovğa köre bu devirde 3199 kişi Qırımnı terk etkenini yaza ve vaqianı 1812 tarihlı Bükreş barışıq añlaşmasına bağlay. Bu añlaşmağa köre Rusiye Bucaq ve Yedisan tatarlarınıñ Türkiyege keçmesine mani olmayacaq edi.
Rus tarihçılığında Qırımtatarlarnıñ üçünci icreti (1854-1862) daa çoq aydınlatılğan. O yıllarınıñ vaqiaları daa tafsilâtlı berilip 1860-1862 yılları arasında köçkenlerniñ resmiy sayısı 192 360 kişi olaraq belgilengen. XX asırnıñ 60-ncı yıllarında yazılğan kitaplarda icretniñ başlıca sebepleri Qırımnı bir an evel slavânlar ile müstemleke etilmesi olğanı ifade etile.
Bir çoq müellif akistatar ruhunda maqaleler yazıp tatarlarnıñ Qırımda qalmasını telükeli ve meşaqlı olğanını ifade eteler. (Tşerban - Pereseleniye Tatar).
Bu icretniñ sebeplerinden birini de diniy taassup (fanatizm) dep köstereler. (Tşerban, Markeviç).
Protatar (tatar yanlısı) noqta-i nazarını ise bu devirge ait eki müellifniñ maqaleleri bellidir. 1860 yıllarında yazılğan oçerklerde mesele tarih baqımından tedqiq etile. Mezkür yazılarda Qırımtatarlarnıñ ağır maddiy vaziyetlerine işaret etilip Rus memurlarnıñ zulumı akis etile. Levitskiy Rusiye dailinde ve tatarlarnıñ Qırım Cenkine (1853) qadar yaşayışını tasvir etip şunı ayta: “Tatarlarğa yapılğan zulumlıqlarğa rus ealisi bile qatlanamaz edi” Levitskiyge köre, bu munasebetlerniñ asıl sebebi “Qırımnı Tatarnıñ elinden alıp ortodoks mezebinden insanlarnı yerleştirmektir”. (Levitskiy S. 604). Bu problema üzerine beñzer noqta-i nazarını Gertsen tarafından yayınlanğan “Kolokol” mecmuası tuta. Ükümetniñ bu icretteki rolüni şidetli olaraq tenqit etip ve tatarlarğa simpatiyasını kösterip şöyle yaza: “Cenk bitken soñ ükümetniñ aqlına şu keldi: Qırımnıñ yerli halqı, yañı cenk başlasa telükeli ola bilir ve bu topraqlarğa Ruslarnı ya da Bulğarlarnı yerleştirmek üzere tedbirler almaq kerek.
Onıñ içün Tatar ve Noğaylarnıñ Türkiyege köçmesine mani olmaq yasaqlanğan edi... “Tatarlar, birden-birge ükümet olarnıñ Qırımda qalmalarını zorlamağanını duydılar” (Goneniye…).
Bu icretniñ daa bir sebebi, E.İ. Totlebenge köre ükümetniñ Tatarlarnı Qırımdan İmperyanıñ iç bölgelerine sürgün etme ve hristian dinine döndürmege niyetli olğanı haberiniñ tarqalmasıdır.
Levitskiy bu qadar kütleviy köçüviniñ tedqiq etkende bir qaç meseleni köz ögüne ala: Qırım Cenki zamanında Qazaq patrulleri Qırımda kezip tatarlarnıñ ihanet kerekçesinen apis etip qabar bermegenleri taqdirde, duşman tarafına keçmek istegenler dep, amirlerine teslim eter ediler. Bu sebepten bir çoq tatar Oröl, Kursk, Herson, Yekaterinburg guberniyalarına sürülgen edi.
Körgenimiz kibi Levitskiyniñ köstergen sebepleri umumen iqtisadiy sebepler edi.
Bu mevzuda daa radikal noqta-i nazarda “Kolokol”: “Ükümet Qırımda Ruslarnı yerleştirmek içün eñ sadıq tatar ealisini Qırımdan sürgün etti, ve Qırımda 100 biñ tatar köçken soñ añladı ki, Ruslar Qırımğa kelmeyecek”. “Kolokol” bütün yapılğan zulumlarda Baş Nazir M.N. Muravyov reisligindeki ükümetni mesül köre.
Daa soñra yazılğan maqalelerde bilhassa ilmiy-populâr ve hatırlav harakterindeki yazılarda ketken tatarlarğa qarşı bir asretlik motivi duyula: “Hırsız memurlarnı tutıp atmaq yerine bizde eñ namuslu Qırım halqlarından – tatarlarnı quvdılar. Bu cenkte kimseni bu qadar qırmadılar bu sakin faydalı halqnıñ qırğanları kibi olarnı ihanelikte qabaatlap buhtan ve rezil ettiler, öz eski yurtlarını terk ettirdiler.”
Sovet tarihçılığında 1854-1862 yıllarındaki Qırımtatar köçlerniñ sebepleriniñ yañıdan qavrama kirişiminde bulunıldı. Faqat bu tedqiqatlar sınfiy zıddiyet noqta-i nazarına esaslanıp yapıla edi. Yani marksist nazariyesine tayana edi.
1874 senesi icret aqqındaki malümatlar yoq denecek qadar azdır.
Böylece Rus tarihçılığında XIX-XX asırnıñ 30-cı yıllarında yapılğan köçler daa ziyade aydınlatılğan.
Daa baqıñız
[deñiştir | kodunı deñiştir]Menbalar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Gülnara Bekirova - Bizim Qırım