Dobrucatatar elifbesi

Dobrucatatar elifbesi Dobrucatatar tiliniñ yazma sistemasıdır.^[1] 1956 senesinden evel tek Perso-arabiy yazısı qullanıldı ve 1956 senesinden soñ Latin elifbesini qabul ettiler.^[2]^[3]^[4]

Romaniya balalar mektepte Latin elifbesinen tatar tilini ögrene. Halq arasında da Latin elifbesiniñ qullanırlar. Türkiye köçken tatarlarnıñ çoqusı türk tiliden ya da qırımtatar tiliden elifbedi qullanalar. Bulğaristanda ise Türk elifbesinde ya da Bulğar elifbesinde yazıla. Moldova (Dnistriya) ve Ukrainada Kiril elifbesi qullanılğanı tahmin etile.

Qısqa añlatuv

Romaniyanıñ Dobruca regionında yaşağan qırımtatarlar biraz başqa bir elifbe qullanalar. 1956 senesi Romaniyada qırımtatarlar şimdikinden daa farqlı bir elifbe qullanadı. Bu elifbe o zamanda qırımtatarlarğa mektepte üretiledi.^[5] O eski elifbede şu arfler tapıladı:^[6]
A a, Á á, B b, Č č, D d, E e, F f, G g, Ğ ğ, H h, I i, Í í, Î î, J j, K k, L l, M m, N n, Ñ ñ, O o, Ó ó, P p, R r, S s, Ș ș, T t, Ț ț, U u, Ú ú, V v, W w, Y y, Z z.

Şimdiki qullanılğan elifbeden qırımda qullanılğan elifbeden farqlı olaraq Ĭ ĭ ve W w arfleri bar, Ğ ğ ve Q q arifleri yoq. Soñki yılları Dobruca tatarlarınıñ bazıları da elifbemiz Qırımdakisine daa yaqın olsun dep Ğ ğ ve Q q ariflerini qullanalar.^[7]

Dobrucada şimdi qullanılğan elifbe (UDTTMR tarafından):
A a, B b, С c, Ç ç, D d, E e, F f, G g, Ğ ğ, H h, I ı, İ i, Ĭ ĭ, J j, K k, Q q, L l, M m, N n, Ñ ñ, O o, Ö ö, P p, R r, S s, Ş ş, T t, U u, Ü ü, V v, W w, Y y, Z z.^[8]^[9]

ĭ arfi qısqa [ɪ] sesi içün qullanıla: bĭrĭnşĭ, tĭlĭmĭz, i arfi uzun [i] içün: faiz, ciddiy (Qırımda em uzun [i], em qısqa [ɪ] i arfinen işaretlene: birinci, tilimiz, faiz, ciddiy).

w arfi [w] sesi içün qullanıla: aluw, qawğa, v arfi [v] içün: vulkan (Qırımda em [v], em [w] v arfinen işaretlene: aluv, qavğa, vulkan).

Taner Murat başqa elifbelerde qullanğan.^[10]^[11] Onıñ qullanğanı latin elifbesi Bukarest Universitetinden edi, Á, Ç, Ğ, Ñ, Î, Í, Ó, Ş, Ú ariflerini içere edi. Ve kiril elifbesini Ә, Җ, І, Ң, Ө, Ү, Ў ariflerinen qullanğan. Birde eski Türk yazuvı ve Arap-Fars elifbesini ڭ arifinen qullanğan.

Arap yazısı

Türk tilleri içün arap urufatı 10-ncı asırdan berli Kara haniler tarafından qullanıla. Dobruca tatarcası Çağatay elifbesiniñ bir variyantını qullana. Bugünki künde yazıcı Taner Murat, başqaları ile beraber, arap yazısını canlandırdı, bazı tercimelerde arap yazısı qullandı. O, vokallarnı er vaqıt Xiao'erjing kibi arap diyakritikleri tarafından işaretledi.^[12] Taner Murat tarafından qurulğan "Nazar Look" jurnalınıñ da arap harfinen logosı bar edi.

Harfler

Ayrı	Soñki	Ortada	Başlanğıç	Latin
ﺍ	ﺎ	—		a, á
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	t
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	ç
ﺩ	ﺪ	—		d
ﺭ	ﺮ	—		r
ﺯ	ﺰ	—		z
ﮊ	ﮋ	—		j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	ş
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	q
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	k
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	g
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	ñ
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	n
ﻭ	ﻮ	—		v, w
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	h
ى	ﻰ	ﻴ	ﻳ	y
ء	—			-

Qoşma harfler

Bu cedveldeki harfler arap ya da fars tilinde qullanıla, amma esasen başqa harflernen deñiştirile.

Ayrı	Soñki	Ortada	Başlanğıç	Yerine kelgen harf	Latin
ث	ـث	ـثـ	ثـ	س	s
ح	ـح	ـحـ	حـ	ه, -	h, -
خ	ـخ	ـخـ	خـ	ه ,ق, -	q, h, -
ذ	ـذ	—		ز	z
ص	ـص	ـصـ	صـ	س	s
ض	ـض	ـضـ	ضـ	ز ,د	d, z
ط	ـط	ـطـ	طـ	ت	t
ظ	ـظ	ـظـ	ظـ	ز	z
ع	ـع	ـعـ	عـ	ء ,ا	-

Vokallar

Sözniñ birinci harfi olaraq vokallar

Harf	Vokal
اَ / ءَ	a, á, e
اِ / ءِ	ı, ĭ, i
اُ / ءُ	o, ö, u, ü

Sözniñ ortasında ve soñunda vokallar

Harf	Vokal
ـَا / ـَى / ـَو / ـٰ	a, á
ـَ	e, a, á
ـِ / ـِا	ı, ĭ, i
ـُ	o, ö, u, ü

Uzun vokallar

Harf	Uzun vokal
ـَآ	aa, ee
ـَ / ـَا / ـٰ	aá, áa, áá
ـِىٓ	ii
ـِى	iy
ـُو	uw, üw, oo

Tenvin

Tenvin	Tıñlama
ـً	an/añ, en/eñ, -
ـٍ	ın/ıñ, ĭn/ĭñ, in/iñ, -
ـٌ	un/uñ, ün/ün, -

Sükün yerine qoyulğan Tenvin sükün ola, çoqusı cümle, başlıq ya da tek bir sözniñ soñunda.

Başqa deñişmeler

Nişan	Arapça
!	؞
.	۔
,	،
?	؟
;	؛
"	ۧ
-	؍
()	؍؍
0123456789	٠١٢٣٤٥٦٧٨٩

Latin yazısı

1956 senesi iyün 1-de Dobrucan Tatar latin elifbesini qabul ettiler^[2] ve onı Bukareşt universitetinde, Tış tiller ve edebiyat fakultetinde qullandılar.^[3] Bu harfni Bukareşt universitetiniñ Dobruca Tatar tiliniñ gramatika kitabında tapmaq mümkün. ^[13]^[14] Bu elifbe kommunist devrinden soñ yañıdan azırlandı. ^[15] O, bazı yazıcılar, doktorlar ve UDTTMR baş kâtibi tarafından azırlandı. ^[16]

Edebiy tatar tili

Romaniyada laf etilgen tatar tilinde eki ayrı taraf bar, olar bir-birinen qarışıp, edebiy tatar tilini "edebiy tatarşa" şekillendire. Bu aspektlerniñ biri - "calpı Tatarşa" ya da "calpaq Tatarşa" olğan otantik tatar tili, digeri ise "muwallĭmatşa" adlı akademik tatar tili.^[14]

Akademik tatar tili, asıl şeklinde ilim, din, edebiyat, sanat ve siyasette peyda olğan arap ve fars neologizmlerini yazmaq ve aytmaq demektir.

Örnek: fil/fĭl, bahar/báár, ţar, qayçı, çay...

Otantik tatar tili, olarnıñ öz fonetik sistemasına uyğunlaştırılıp, arap ve fars terkibinde olğan sözlerni yazıp çıqaruvnı añlata.

Örnek: pĭl, baar, sar, qayşı, şay...

Harfler

Determinant seslerini temsil etmek içün umumiy olaraq 10 harf qullanıla, olardan 9-u a, e, ı, ĭ, i, o, ö, u, ü, akademik vokal içün á harfi qullanıla. Yazma sisteması 19 harfnen ait semitlerni qayd ete: b, c, ç, d, g, ğ, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, z ve akademik semitlerni temsil etken dört işaret bar: f, h, ţ, v. Em de eki semit bar: y, w. Eski bir semit, türk semit, < Ç > harfi tarafından temsil etilgen /ç/ sesi nadir eşitile, çünki Dobrucatatar tilinde onı /ş/ < Ş > harfi olaraq yazırlar. Yazılı til eñ çoq laf etilgen tilni < Ç > -den < Ş > -ğa avuştırğanından soñ, neticede Romaniyada laf etilgen tatarça < Ç > ve /ç/ sesleri çoqusı vaqıt akademik olaraq baqıla.^[14]

Á arifi

Á arifi — Fonema, yani sözniñ manasını belgilegen ses tek «sár» ve «şáş» sözlerinde rastkele. Bunlardan ğayrı, «had» ya da «hal» kibi sözlerde ve olarnıñ alınmalarında h sesleri tüşürilgen soñ, a sesleri aşağı tüşip, «had» → «ád» ya da «hal» → «ál» ola. Lâkin bu sözlerdeki á sesleri fonema degil de, tek oquv işareti olğan seslerdir. Türkiy şivelerniñ esas qanunlarından biri olğan sozuq uyğunluq qaidesi nutuq vaqtında ecnebiy tillerden alınğan sözlerge öz tesirini köstergende, misal olaraq olarağa «ádem» ya da «álem» deyler, lâkin olarnın manaları deñişmey, atta «adem» ya dа «аlem» deyler. Bu alda á arifi qullanılmay bile. Aynı tatar tilindeki «alıp kelmek» → «akelmek» / «ákelmek» ya dа «alıp ketmek» → «aketmek» / «áketmek» mürekkep sözleride aynıdır.^[17] Birde <á> arifi evelki sozuqnıñ platalizatsiyalanğanını köstere, bu tek arap ve fars alınmalarında, meselâ, «lále»-dе rastkele,^[3] qırımtatarcadaki <â> kibi.

Doğulğanlıq

Doğulğanlıq, akademik laf sesleriniñ yazılmasını aşağıdaki usullarğa köre, aitteki seslerge avuştırmaqta, anda büyük bir işaret bir sesniñ digerine deñiştirgenini köstere.^[14]

f > p
v > w
v > b
ç > ş
ç > j
h > (oqunmay)
h > k
h > y
h > w
ş > s (bazı şivelerde)
ţ > s

Kiril yazısı

Taner Murat tarafından Dobruca Tatarcası içün azırlanğan Kiril elifbesi bar.^[4] Kiril yazısında bir^[18] ya da eki^[19] kitap bar, o, bazı tercime etilgen kitaplarda da transliteratsiya ile peyda ola.^[4] Moldova (ve Dnistriya) ve Ukrainada tatarlar kiril yazısını qullanğanları büyük ihtimal, amma bunıñ aqqında pek çoq malümat yoq.

Kiril	Adı	Latin	Not
А а	а	A a
Ә ә	ә	Á á
Б б	бэ	B b
В в	вэ	V v
Г г	гэ	G g
Ғ ғ	ға	Ğ ğ
Д д	дэ	D d
Э э	э	E e
Ж ж	жэ	J j
Җ җ	җэ	C c
З з	зэ	Z z
И и	и	İ i
Й й	йэ	Y y
К к	кэ	K k
Қ қ	қа	Q q
Л л	лэ	L l
М м	мэ	M m
Н н	нэ	N n
Ң ң	ңэ	Ñ ñ
О о	о	O o
Ө ө	ө	Ö ö
П п	пэ	P p
Р р	рэ	R r
С с	сэ	S s
Т т	тэ	T t
У у	у	U u
Ү ү	ү	Ü ü
Ў ў	ўэ	W w
Ф ф	фэ	F f
Х х	хэ	H h
Ц ц	цэ	Ţ ţ
Ч ч	чэ	Ç ç
Ш ш	шэ	Ş ş
Щ щ	щэ	Şç şç	"ş" den "ç" kelgen soñ qullanıla.
Ы ы	ы	I ı
І і	і	Ĭ ĭ
Ю ю	ю	Yu yu, Yü yü	"y" den "u" ya da "ü" kelgen soñ qullanıla.
Я я	я	Ya ya	"y" den "a" kelgen soñ qullanıla.

Daa baqıñız

İhtar

↑ Crimean Tatar Language Micro Scythian Crimean Tatar Alphabet | PDF.
↑ ^2,0 ^2,1 Discuţia asupra problemei alfabetului limbii tătare din Dobrogea, Drimba, Vladimir (1924-2003), 1956
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Latin alphabet used by Taner Murat. Alıntı hatası: Invalid <ref> tag; name "WWW" defined multiple times with different content
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 The translation of the book "Luceafărul" (Mihai Eminescu) by Taner Murat 18 mayısnıñ 2023 s. arhivlengen.
↑ Литература крымских татар в румынской эмиграции: история становления и развития.
↑ Romanian Tatar language communicationin the multicultural space.
↑ Sinan Uyğur DOBRUCA TATAR TÜRKLERİNDE ABECE VE YAZIM SORUNU.
↑ Kerim A., Kerim L. Tatarca Türkçe Romence sözlük. – Bükreş : Kriterion, 1996.
↑ ALFABE. — Constanta: Editura Imperium, 2015. — P. 78 (here is a foto of the page: [1]). — ISBN 978-606-93788-8-5
↑ The translation of the book "Luceafărul" (Mihai Eminescu) by Taner Murat with this scripts 18 mayısnıñ 2023 s. arhivlengen.
↑ Latin alphabet used by Taner Murat 23 aprelniñ 2023 s. arhivlengen.
↑ تَڭْ يِلْدِزِ, Gúner Akmolla, Taner Murat, Nazar Look, Constanța, Romania, 2015, ISBN 978-1505986662
↑ Curs General de Limba Tatara: Fonetica-Fonologie-Morfologie, p.20
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 The Sounds of Tatar Spoken in Romania: The Golden Khwarezmian Language of the Nine Noble Nations, Taner Murat, Anticus Press, Constanța, 2018, ISBN 978-606-94509-4-9
↑ ALFABE. — Constanța: Editura Imperium, 2015. — P. 78. — ISBN 978-606-93788-8-5
↑ Raport Alfabetul Tatar Crimean Si Dobrogean - Tatarman | PDF.
↑ Dobruca Kırımtatar Ağzı Sözlüğü, Ex Ponto, Saim Osman Karahan, Köstence, 2011
↑ Murat, Taner; Sagida Siraziy (Sirazieva) (2013). Metric Conversions / Мэтрэлі Кайтармалар, Iași: StudIS.
↑ Murat, Taner (2012). Коктен сеслер: Темючин. Charleston: CreateSpace.

[Scribd-1] Crimean Tatar Language Micro Scythian Crimean Tatar Alphabet | PDF.

[Drimba-2] 2,0 ^2,1 Discuţia asupra problemei alfabetului limbii tătare din Dobrogea, Drimba, Vladimir (1924-2003), 1956

[WWW-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Latin alphabet used by Taner Murat. Alıntı hatası: Invalid <ref> tag; name "WWW" defined multiple times with different content

[Sholpan-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 The translation of the book "Luceafărul" (Mihai Eminescu) by Taner Murat 18 mayısnıñ 2023 s. arhivlengen.

[5] Литература крымских татар в румынской эмиграции: история становления и развития.

[6] Romanian Tatar language communicationin the multicultural space.

[7] Sinan Uyğur DOBRUCA TATAR TÜRKLERİNDE ABECE VE YAZIM SORUNU.

[8] Kerim A., Kerim L. Tatarca Türkçe Romence sözlük. – Bükreş : Kriterion, 1996.

[9] ALFABE. — Constanta: Editura Imperium, 2015. — P. 78 (here is a foto of the page: [1]). — ISBN 978-606-93788-8-5

[10] The translation of the book "Luceafărul" (Mihai Eminescu) by Taner Murat with this scripts 18 mayısnıñ 2023 s. arhivlengen.

[11] Latin alphabet used by Taner Murat 23 aprelniñ 2023 s. arhivlengen.

[PS-12] تَڭْ يِلْدِزِ, Gúner Akmolla, Taner Murat, Nazar Look, Constanța, Romania, 2015, ISBN 978-1505986662

[13] Curs General de Limba Tatara: Fonetica-Fonologie-Morfologie, p.20

[STSR-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 The Sounds of Tatar Spoken in Romania: The Golden Khwarezmian Language of the Nine Noble Nations, Taner Murat, Anticus Press, Constanța, 2018, ISBN 978-606-94509-4-9

[ALFABE-15] ALFABE. — Constanța: Editura Imperium, 2015. — P. 78. — ISBN 978-606-93788-8-5

[16] Raport Alfabetul Tatar Crimean Si Dobrogean - Tatarman | PDF.

[17] Dobruca Kırımtatar Ağzı Sözlüğü, Ex Ponto, Saim Osman Karahan, Köstence, 2011

[18] Murat, Taner; Sagida Siraziy (Sirazieva) (2013). Metric Conversions / Мэтрэлі Кайтармалар, Iași: StudIS.

[19] Murat, Taner (2012). Коктен сеслер: Темючин. Charleston: CreateSpace.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]