Üsein Rıfqı Qırımlı
| Üsein Rıfqı Qırımlı | |
|---|---|
| Doğğan künü | 1750 |
| Doğğan yeri | |
| Ölgen künü | 1817 |
| Ölgen yeri | |
| Zenaatı | riyaziyatçı (matematikacı) |
| Balalar | Emin Paşa (marşal)[d] |
Üsein Rıfqı Tamaniy ibn Muhammed ibn Qırım Ğazı — XVIII asırnıñ soñu - XIX asırnıñ başında körümli matematik, islâatlar devrinde yani Nizam-ı Cedid Osmanlı imperiyasınıñ devlet erbabı. Qırım Hanlığında doğıp ösken. Üsein Rıfqı Qırımlı XIX asırnıñ başında on bir yıl devamında başhoca olıp, İstanbulda Sultannıñ qara arbiy müendislik mektebine (Mühendişane-i Barri-i Hümayun) yolbaşçılıq etti. Emin Paşaniñ babası.
Üsein Rıfqınıñ meşhur eserleri[deñiştir | kodunı deñiştir]
- «Logaritma Risalesi» — Avropa alimleriniñ eserleriniñ tercimesi ve Üsein Qırımlınıñ özüniñ matematik meseleleri. Logarifmler, olarnı qullanğan meseleler ve olarnı çezüv usulları aqqında malümatnı qabul ete. 1793 senesi neşir etildi.
- «Telhis-Eşkâl» — «Geometrik figuralarnıñ qısqa hulâsası». 1801 ve 1824 seneleri Türkiyede ve 1823 senesi Mısırda neşir etildi.
- «Usul-ı Hendese» — «Geometriya usulları» — soñki eki babında Robert Simsonnıñ «Evklid geometriyasınıñ elementleri»nden trigonimetriya materialları qoşulğan, Selim efendinen beraber Con Bonikaslnıñ «Evklid geometriyasınıñ elementleri» (1789) kitabınıñ ingliz tilinden tercimesi. 1797 senesi neşir etildi, 1805, 1852, 1854 seneleri yañıdan basıldı.
- «İmtihan el-Mühendisin» — «Müendis içün imtian talapları» — nazariy ve ameliy qullanuv ve çezimleri olğan 88 meseleden ibaret olğan geometriya dersligi. 1805, 1830 ve 1844 seneleri neşir etildi.
- «Mecmua el-Mühendisin» — «Müendis içün bilgiler cıyıntığı» — coğrafiyada, qurucılıqta, arbiy işlerde çeşit ameliy meselelerni çezüvde geometriyanıñ qullanıluvı aqqında kitap. Birinci kere 1802 senesi neşir etildi. Yigirmi kere yañıdan basıldı, soñkisi ise 1869 senesi.
- «El-Medhal fi el-Cografya» — «Coğrafiyağa kiriş» — Üsein Tamaniniñ astronomiyadan büyük işiniñ bir qısmı; coğrafiya, astronomiya, geometriya, hususan seyyare orbitaları, yıldızlar cıyıntığı, qutuplar, meridianlar aqqında malümat berdi. 1876 senesi o, altı kere yañıdan basıldı.
Tamaniyniñ osmanlı ve arap tillerindeki yedi elyazması da saqlanğan: osmanlı tilinde — «Usul-ı İstihqamat» («İstiq etüv esasları»), «Müselesat-i Müsteviye» («Planimetriyanıñ esasları»), «Usul-ı İnşa-i Tarik» («Yol qurucılığınıñ printsipleri»), «Humbara Cedveli» («Topçulıq Cedveli», arapça elyazma bar), «İrtifa Risalesi» («Yükseklik köşeleri») - arapça ve digerleri.
Üsein Rıfqıynıñ zenaatperverligini yüksek qıymet kesken III Selim Sultan oña tehnologik donatmalar satın aluv boyunca ğarp şeriklerinen muzakere etmekni işandırdı. Ve onıñ tillerni yahşı bilgeni oña diplomatik saadaki imkânlarını ömürge keçirmege imkân berdi. Qırımlı Üsein öz ilmiy ve memuriy faaliyetini III Selim devirilgen soñ, IV Mustafa ve II Mahmud devrinde devam ete.
Üsein Rıfqı Tamaniy ibn Qırım Ğazı 1817 senesi Mekkege barğanından biraz vaqıt keçken soñ Medinede vefat etti ve anda defn olundı.
Menbalar[deñiştir | kodunı deñiştir]
- Усеинов Мемедула Адилович. Математик Хусейн Рыфкы Тамани ибн Мухаммад ибн Кырым Газы // Золотоордынское обозрение. — 2015. — Т. 03 — История. Исторические науки, № 3. — С. 143—150. УДК:929.23
- Фатима Османова (27.08.2015). Выдающиеся крымские татары Османской империи. Ислам на Украине — islam.in.ua. Процитировано 6.05.2017.
- Хусейин Рыфкы Крымский. Ислам в Украине — islam.in.ua. 27.08.2015. Процитировано 6.05.2017.
- Нариман Абдульваап (10.07.2016). Крымские татары в общественно-политической жизни Османской империи. Авдет — avdet.org. Процитировано 6.05.2017.