Qırım Hanlığı

	Qırım Hanlığı; ; تَخْتِ قْرِيمْ وَ دَشْتْ قِیپْچَاقْ
	1441 – 1783
Devlet tuğrası	Geraylarnıñ Tamğası
	Qırım Hanlığı haritadaQırım Hanlığı (azamiy territoriya)
Paytaht	Bağçasaray
Resmiy til	Eski qırımtatar tili (Edebiyat Çağatay tilinde yada Osmanlı tilinde de bola edi)
Resmiy din	İslâm
Devlet qurumı	Tabaqa-temsiliy monarhiya
Hanlar
- ilk: 1441 – 1456	I Hacı Geray
- soñki: 1782–1783	Şahin Geray

Qırım Hanlığı, öz ve doğru adı — تَخْتِ قْرِيمْ وَ دَشْتْ قِیپْچَاقْ (Taht-i Qrım ve Deşt-i Qıpçaq)^[6] — tarihiy Qırımtatar devleti. Avropada «Küçük Tatariyası», «Perekop Tatariyası» ve «Avropa Tartariyası» adlarınen de belli edi. 1441 s. peyda olıp 1783 s. Rusiye tarafından zapt etildi. Qırım Hanlığında üküm sürgen hanlar Geray sülâlesinden edi. Şu devletniñ tuğrası — üçtane qara aqbaba^[1]^[2].

Tarih

Peyda oluv

Qırım Hanlığı rus tarihçılığında Altın Ordu (rusça Золотая Орда) olaraq belli olğan Uluğ Ulus devleti zayıflaşqanınen peyda oldı. 1441 senesi Melek Hacı Geray han Qırım ulusınıñ mustaqilligini ilân etti, soñ Qazan (Bulğar), Sibir ve Hacı Tarhan ulusları da öyle yaptılar. Qırım Hanlığı Uluğ Ulus ve Deşt-i-Qıpçaq halefi oldı.

Quvetleşüv

Osmanlı devletinen munasebetleri

Qırım Hanlığı Osmanlı Devletiniñ vassalı iç bir vaqıt olmadı^[7]. Qırım ve Türkiye ittifaqdaş eki devlet edi. Onıñnen beraber Osmanlı padişaları İslâm halifesi olğanı içün Qırım hanlarına tesir etip olğanlar. Lâkin Osmanlı padişaları Qırım hanlarından farqlı olaraq Cengiziy (Cengiz han nesli) olmağanı içün hanlar osmanlılarğa boysunmadılar.

Cenkleri

Qırım — Moskoviya (Rusiye) cenkleri

Başta (ortaq duşmanı olğan Büyük Orduğa qarşı küreşkenleri içün) Moskoviya Qırımnıñ eñ yahşı ittifaqdaşı olğan edi. Soñra ise Qırım ve Moskoviya (Rusiye) sıq-sıq cenkleşti.

Qırım — Lehistan cenkleri

Ukrainağa yardım etüv

Ukraina getmanı Bogdan Hmelnitskiy Lehistan (Köral) devletinen cenkleşkende inayetini sorap Qırım hanına mektüp yazğan edi. O zaman Qırım hanı olğan III İslâm Geray red etmedi. İslâm Geraynıñ sayesinde Hmelnitskiy ğalip çıqtı. 1654 senesi Pereyaslav radası oldı, ve Özü qazaqlarınıñ isteginen Ukraina Rusiyege qoşuldı, soñra ise Rusiye ve Lehistan tarafından ekige bölündi.

Rusiyeniñ Qırımğa ekspansiyası

1736 s. Rusiyeniñ Qırımnı istilâ etkeni

Zemin

Feldmarşal Minihniñ reberliginde rus ordusınıñ basqanından evel, osmanlı padişası Qırım hanı I Qaplan Geraynı osmanlı ordusına yardım etsin dep Acemistanğa çağırdı. Qaplan Geray padişağa Rusiye ordunıñ Qırımda olmağanından faydalanıp istilâ ete bilcegibi yazdı. Lâkin aynı zamanda İslâm halifesi de olğan padişa Qaplan Geraynıñ Acemistanğa ketmesini çoq talap etti ve Qaplan Geray padişanıñ teklifni qabul etmege mecbur oldı.

Rusiyeniñ basqınınen Qırımnıñ berbat etilmesi

1783 s. Rusiye İmperiyasınıñ Qırımnı zapt etkeni

1782 senesi Şahin Geray eñ ağır vaqıtta ekinci kere Qırım tahtına çıqtı^[8]. Rusiye 1783 senesi Qırım Hanlığını zapt etti, amma soñki han tahtını terk etmeyip Qırımda rus saiplik aqqını tanımadı. Şahin Geraynıñ tahtını terk etkenini isbatlağan iç bir vesiqa yoq.

Tarihını yañıdan yazılması

Qırım Hanlığını zapt etken soñ, Klüçevskiy, Karamzin, Solovyov kibi rus tarihçıları Qırım Hanlığını "aydut devleti" olaraq köstermek içün tarihını yañıdan yazmağa başladılar. 1944 s. olğan qırımtatar sürgünliginden soñ bu esnas daa intensiv oldı.

Arbiy iş

İqtisat

Şuña da baqıñız

İhtar

Atıfler

Wikimedia Commons saytında
Qırım Hanlığı ile bağlı kategoriya bar.

↑ ^1,0 ^1,1 Le monde ou La géographie universelle : contenant les descriptions, les cartes, et le blason, des principaux païs du monde. Duval, Pierre. 1676 (fre.)
↑ ^2,0 ^2,1 «Всемирная география» Дюваля Д"Абвиля (rus.)
↑ Angelo Maria da Bologna: Araldo nel qvale si vedono delineate, e colorite l'Arme de Potentati, e Sovrani d'Evropa. Dokumentte 29 saife. Aqiqiy malümat bu menbada berilgen inanmaq içün, 24 saifeni — Moskoviya ya da 26 saifeni — Litvaniya baqı bilesiñiz. Bu tuğra vikianbarda da bar, isteseñiz anda baqıñız: [1].
↑ Hakimov R. S. Рафаэль Хакимов: «Обращаясь к Средневековью, важно не смешивать татар и монгол»(rus.). www.business-gazeta.ru. Газета.ру (Şablon:TranslateDate). 2020 yanvarniñ 21 teşkerilgen.
↑ Çağatay tili ve Edebiyat, en:Crimean Tatar language#History
↑ Alıntı hatası: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named adı
↑ Зайцев И. В. Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А.С. Тверитиновой (1910-1973). М., 2010. С. 288-298.
↑ Gayvoronski О. "Созвездие Гераев". Aqmescit: Доля, 2003. – 107 saifesi

[Duval-1] 1,0 ^1,1 Le monde ou La géographie universelle : contenant les descriptions, les cartes, et le blason, des principaux païs du monde. Duval, Pierre. 1676 (fre.)

[heraldicum-2] 2,0 ^2,1 «Всемирная география» Дюваля Д"Абвиля (rus.)

[3] Angelo Maria da Bologna: Araldo nel qvale si vedono delineate, e colorite l'Arme de Potentati, e Sovrani d'Evropa. Dokumentte 29 saife. Aqiqiy malümat bu menbada berilgen inanmaq içün, 24 saifeni — Moskoviya ya da 26 saifeni — Litvaniya baqı bilesiñiz. Bu tuğra vikianbarda da bar, isteseñiz anda baqıñız: [1].

[Hakimov-4] Hakimov R. S. Рафаэль Хакимов: «Обращаясь к Средневековью, важно не смешивать татар и монгол»(rus.). www.business-gazeta.ru. Газета.ру (Şablon:TranslateDate). 2020 yanvarniñ 21 teşkerilgen.

[5] Çağatay tili ve Edebiyat, en:Crimean Tatar language#History

[adı-6] Alıntı hatası: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named adı

[7] Зайцев И. В. Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А.С. Тверитиновой (1910-1973). М., 2010. С. 288-298.

[8] Gayvoronski О. "Созвездие Гераев". Aqmescit: Доля, 2003. – 107 saifesi

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]