YUNESKO

Birleşken Milletler tasil, ilim ve medeniyet teşkilâtı (YUNESKO) — bir milletler teşkilâtı, bir milletler tarafından tasil, ilm ve medeniyet içün teşkilât, Birleşken Milletteki mahsus teşkilât, oquv, ilim, medeniyet saasında öz memleketler azası devletleriniñ işbirliginde, saada saada okumasızlıqnı yoq etmege, milliy kadrlarnı azırlamağa, milliy medeniyetniñ inkişafına, medeniyet anıtlarınıñ qorunmasına yardım ete.

2013 senesiniñ başında iştirak etken memleketlerniñ sayısı 195 oldı. 2011 senesi o 193 memleket-devletni qaplap ala; onıñ yanında mesleat statusı olğan devlet olmağan teşkilâtlar (tahminen 250). 2017 senesi İsrail AAQŞ çıqqanlarını bildirdi[^[1]

UNESCOnıñ baş merkezi m. Paris (Fransiya). YUNESKO-nıñ Office des Presses de l'Unesco (Bezger tillerdeki) neşiri bar, anda 26 adet neşri basıla, olarnıñ arasında "UNESCO Kur'eri" (35 tilde), "Medeniyet" , "Museum" ,"Tasil perspektivası" ve digerleri bar. Ukraina 1954 senesinden berli UNESCOnıñ azası ola.

Tarih

1942 senesi Büyük Britaniya İngiltere Tasil Şurasınıñ pPrezidentniñ A. Welsh tarafından teşebbüs etilgen. Butler ve Britaniya Şurasınıñ prezidenti M. Robertsonğa Allied Nazirler tasil konferentsiyası çağırıldı. Londonda noyabrniñ 16-ndan dekabrniñ 5-ne qadar keçirilgen körüşüvde 8 emigrant ükümetiniñ vekilleri iştirak etti. Konferentsiyanıñ esas mevzusı - tınçlıq içün tasil sistemasını ğayrıdan tiklemek edi. 1945 senesi dekabr ayına qadar bir kerelik tedbir yerine tahminen 60 körüşüv keçti. Konferentsiyanıñ ğayeleri dünya toplulığında qol tutuvğa nail oldı.

Ekinci cian cenki soñunda Londonda Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ tasil ve medeniyet teşkilâtınıñ qurulması konferentsiyası (ECO / CONF) keçti. Konferentsiya 1942 senesi San-Francisko keçken Birleşken Milletler Teşkilâtı konferentsiyasınıñ tevsiyesi ile toplandı. Teşkilâtnıñ esas vazifeleri - barışıq medeniyetini qurmaq ve yañı dünya cenkiniñ başlanmasını toqtatmaq, insannıñ intellektual ve ahlâqiy birdemligini temin etmeknen beraber amelge keçirile.

1945 senesi noyabr 16-da UNESCO Nizamnamesi imzalanıp, azırlıq komissiyası teşkil etildi. Bu şartnamege toplaşuvda iştirak etken 44 devletniñ 37 vekili imzaladı. Bu qanun 20 devlet tarafından tasdıqlanıp, amelde qaldı. Bu 1946 senesi noyabrniñ 4-nde oldı. 30 devlet vekili iştirak etken UNESCO Baş konferentsiyasınıñ birinci sessiyası Pariste 19 noyabrden 10 dekabrge qadar keçti.

UNESCO, Milletler ligası intellektual işbirlik halqara komitetiniñ ve onıñ icra müessisesi - Halqara intellektual işbirligi institutınıñ vekili ola. 1922 senesi Nobel sülh mukâfatınıñ laureatı Leon Burjuanin teklifinen 12 kişilik halqara intellektual işbirlik komiteti (ya da komissiyası) meydanğa ketirildi. Milletler ligası medeniyet ve tasil meselelerini devletniñ içki meseleleri olaraq tanıy ve komitetniñ faaliyetini maliyeviy ceetten sıñırlay. Paranı 1926 senesi Frenkistandan alğan edi, Pariste Halqara intellektual işbirlik institutı qurulğan edi. Müessise universitetler, kitaphaneler, ilmiy birleşmeler, edebiyat eserleriniñ tercime, intellektual mülkiyet uquqiy meseleleri, müzey ve sanat saasında işbirlik, kütleviy haber vastaları ile bağlarnen oğraşqan. UNESCO faaliyet planı çerçivesinde yerine ketirile bilecek vekâletlerniñ berilmesi UNESCO Nizamnamesiniñ 9-ncı maddesine ve BM Nizamnamesi 63-ncı maddelerine köre yapıldı. Bundan ğayrı, UNESCO institutnıñ maliyeviy aktivlerini teslim etti.

Qurulış

Teşkilâtnıñ Paris merkeziniñ yanında, UNESCOnıñ merkeziy strategiyası çerçivesinde teşkil etilgen bir sıra regional, klaster ve milliy ofisleri bar ve olarnıñ bütün region ve vilâyetlerde tesirli bulunmasını temin ete, em de Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ agentlikleri ve diger ortaq teşkilâtlar ile bağlarını temin ete. Ağnıñ memuriy destegi UNESCOnıñ Tarmaq koordinatsiyası (inglizce Bureau of Field Coordination) tarafından temin etile. BMT ile bağlar Cenevre ve New York ofislerinde saqlanıla.

Regional, klaster ve milliy ofisler

UNESCOnıñ bütün faal ve ortaq azaları beş regional gruppağa teşkil etildi: Afrika, Arab devletleri ligası, Asiya ve Sakit okean, Avropa ve Şimaliy Amerika, Latin Amerika ve Karibler. Qazanlıqnıñ temelini coğrafiy faktorlar teşkil ete, amma tek olar degil. Teşkilâtnıñ çoq programmaları ve mevzuları regionğa hususi meselelerni çezmek içün regional ağlarnı teşkil ete. Regional ağlarnıñ faaliyeti UNESCO milliy temsilcilikleri, regional büroları ve teşkilâtnıñ merkezi ile birleştirile. Olar NASA ile de işbirlik yapıp,

Ükümetniñ aza devletleri, ortaq azaları ve UNESCO merkezinde daimiy temsilcilik

BMT azası olğan er bir devlet UNESCO azası ola bile, lâkin UNESCO azası olmağan soñ, bu devletten çıqmaq kerek. BM-niñ azası olmağan devletler ve territoriyalar, baş konferentsiyanıñ üçte eki reyini alğan taqdirde, teşkilâtnıñ azası ola bile. Tışqı siyasetini idare etmeycek topraqlar içün devletniñ tışqı munasebetleri içün mesüliyetli şahısnıñ qayğısı qoşma şartdır. Teşkilâtnıñ terkibinden çıqmaq, baş müdirniñ bildirüvinden soñ, bildirüv qabul etilgen yıldan soñ, dekabr 31-de, amelge keçecek. UNESCO milliy komitetleri ile munasebetlerni teşkilâtnıñ dört regional bölüginden ibaret olğan (Afrikadan ğayrı) mütenasip bölügi keçire.

Er bir Üye devlet UNESCO-nıñ daimiy temsilcisini tayin etmege aqqına maliktir. Bu aqta 182 memleket, bundan ğayrı UNESCO yanında 4 daimiy közeticisi ve 9 devletlerara teşkilâtnıñ közeticileri çalışa.

Resmiy tiller

UNESCOnıñ altı resmiy tili bar - ingliz, arapça, ispan, qıtay, rus ve fransız.

1946 senesi teşkilâtnıñ qurulmasından soñ, UNESCO kâtibiyetiniñ, Baş konferentsiyasınıñ ve icra şurasınıñ resmiy tilleri ingliz ve fransız edi.

1950 senesi General konferentsiyanıñ tillerine üçünci til - İspaniya 1954 senesi ise rus tili, dört numara olaraq qoşuldı. Aynı 1954 senesi em de bu tiller icra şurasınıñ resmiy tilleri oldı.

1974 senesi esas idare organları ise beşinci arapça tilini qoştılar.

Ve Çince, soñundan altıncı, 1977 senesi icra şurasına ve soñra, 1980 senesi, baş konferentsiyasına qoşuldı.

Faaliyet

UNESCOnıñ ameliy faaliyeti orta vadeli planı esasında qurula, o 6 yılğa azırlana. Bu planğa esaslanıp üç eki yıllıq programmalar teşkil etile. Teşkilâtnıñ tasdıqlanğan programmalar çerçivesinde yapılğan ve aşağıdaki esas yönelişler boyunca yapılğan hususiy işi:

Büyük I programma - tasil.
Büyük programma II - Tabiat ilimleri.
Büyük programma III - İçtimaiy ve gumanitar ilimler
Büyük programma IV - Medeniyet.
Büyük V programma - İletişim ve malümat.

UNESCO institutları

UNESCO tasil müessiseleri ve merkezleri

UNESCO International Institute for Educational Planning IIEP, Paris (Franssiya) ve Buenos-Ayeres (Argentina)
UNESCO International Bureau of Education IBE, Jeneva (Şveycaristan)
UNESCO Lifelong Learning İnstitutı (UIL), Hamburg (Almaniya)
Moskva (Rusiye Federatsiyası)
UNESCOnıñ Afrika potentsial inkişafı halqara institutı (İİCBA), Addis-Abeba (Efiopiya)
Latin Amerika ve Kariblerdeki Yuqarı Tasil içün UNESCO Halqara İnstitutı (IESALC), Karakas (Venezuela)
UNESCO Beynəlxalq Tehnikiy ve Vokasional Tasil ve Talim Merkezi (UNEVOC), Bonn (Almaniya)
UNESCO programmalarını teşviq etüv halqara merkezi (inglizce International Centre for UNESCO programmes promoting), Kyiv (Ukraina)

Baqıñız. ayrıca: Ukrainada UNESCO Dünya Mirası obyektleriniñ cedveli; UNESCO işleri boyunca Ukraina Milliy komissiyası Ukrainada UNESCO Dünya Mirası obyektleriniñ cedveli; Ukraina Milliy komissiyası UNESCO işleri boyunca

1954 senesi mayıs 12-de Ukraina, o yılnıñ aprel 21-nde SSCB bu teşkilâtqa kirgen soñ UNESCOnıñ azası oldı. ODR ve ODR qoşulması qararını Ukraina ve Belarusnıñ Birleşken Milletler teşkilâtı azası olğanından mümkün etti, bu da o'nv sistemalarında faaliyet köstergen er angi devletlerara teşkilâtlarğa qoşulmağa aqqını berdi.

Mustaqillik vaqtında

UNESCO-da azalıq müddeti devamında Ukraina bir çoq halqara programma ve leyhalarnıñ başlatılmasına teşebbüsçi oldı. Şu cümleden, UNESCO Baş konferentsiyasınıñ 26-ncı sessiyasında o, kütleviy halqara beyanatsızlıqnı yoq etmek kampaniyasını başlattı. Bu kampaniya keniş halqara tanınuvğa nail oldı ve UNESCOnıñ bu saada 20 yıllıq programma faaliyetiniñ temeli oldı.

Ukraina, haber vastalarınıñ barışıqnı pekitmek içün qullanılması, cenki, zorbalıq ve milletler arasında nefret teşviqatını yapmamaq içün teklifni de çıqardı, bu da 1978 senesi muamele belgesiniñ azırlanmasını ve qabul etilmesini pekitdi.

Ukraina, İslâm medeniyetleriniñ ögrenilmesi ve tarqatılması, UNESCOnıñ yañı halqara iqtisadiy tertipni qurğanında rolü ile bağlı leyhalarnıñ başlatılması ile bağlı, İslân medeniyetleriniñ işlep çıqarılması ve tarqatıluvı teşebbüsçilerinden biri oldı.

UNESCO Baş konferentsiyasınıñ 29-ncı sessiyasında Ukraina, BM-niñ bir yılını Halqara medeniy miras qoruvı, saqlav ve canlandıruv yılı olaraq ilân etmek maqsadınen BM-ge muracaat etti. BM Baş Assambleyasınıñ 56-ncı sessiyasında bu teşebbüs öz aksini tapqan edi - 2002 senesi BM tarafından Dünya medeniy mirasını qorçalav halqara yılı olaraq ilân etilgen edi.

Baş konferentsiyanıñ 30-ncı sessiyasınıñ tarihiy hususiyetine köre (ekinci biñ yıllıq sessiyasında soñki), Ukraina UNESCOnıñ XXI asırğa kirüviniñ zemaneviy basamağında böyle müim vazifelerini belgiledi: global, regional ve milliy menfaatlarnıñ uyğunlaştırılması formulalarını qıdırmaq, yañı işbirlik şekilleri, UNESCOnıñ mandat vazifesini ve em BMT sistemasında, em de devletlerara seviyede intellektual ve ahlâqiy-etik merkezniñ rolüni pekitmek.

Tanqın ve munaqaşa

1980 seneleri AQŞ UNESCOdan çıqqan edi, çünki AQŞ ükümeti teşkilâtnıñ fena idare etilgeni ve siyasiy maqsadlar içün qullanılğanını tüşüne edi. 2003 senesi AQŞ teşkilâtqa qayta kirdi.
2000 seneleri ABD Devlet departamentiniñ UNESCO-nı bir qaç kere tenqit etkenleri bar edi. Teşkilâtnıñ bir çoq azası öz parasını ödemege istemey ve AQŞ paralarını qullanıp, öz azası vazifesini istilâ ete edi. AQŞ ve İsrail İsrailge qarşı siyaset köstergenine defalarca tenqit ettiler.
2011 senesi UNESCO Felestin muhtariyeti tamir azası olaraq qabul etti, yani mustaqil mustaqil devlet. Lâkin Arap Felestin Muftiligi BM tarafından tanılmağan bir devlet. AQŞ prezidenti Barak Obama buña narazılıq bildirdi, AQŞ ise UNESCOğa yıllıq tranşası 60 million dollarnı tölep bermege yasaq etti.
2016 senesi Oktâbrniñ 31-i-nde UNESCO Baş konferentsiyası İspaniya ve Filistin Arab memuriyetiniñ teklif etken ve İbrani halqınıñ İbraniye toprağı ve Qudüs ile tarihiy alâqasını red etken İşğal etilgen Filistin rezolütsiyasını (Occupied Palestine Resolution, Document 200 EX/25) qabul etti. Qarar leyhasında İyüdeynlerniñ İbadet Dağı ve Quddusnıñ mücaddes yerlerinde aqqları aqqında bir şey aytılmay, lâkin musulman araplarnıñ mahsus aqları qayd etile. Bu vesiqa İsrailni Qudüsdeki musulmanlarnıñ aqlarını bozğanına qarşı qabaatlay. Resulütsiyalarda eñ azı 15 kere İsrail Filistin topraqlarınıñ işğal etilmesinde qabaatlana. Bu qararğa AQŞ, Büyük Britaniya, Litvaniya, Hollandiya, Estoniya ve Almaniya qarşı çıqqan edi. Resolütsiyağa 24 memleket qol tuttı, şu cümleden Qatar-linkid="693" href="./Росія" id="mwAlc" rel="mw:WikiLink" title="Росія">Rusiye, Çin, Aljer, Bangladesh, Marokko, Oman, Livan, Qıtay, İran MMeksika Bundan soñ ABD Devlet departamentiniñ vekili Viktoriya Nuland bildirdi ki, Vaşington noyabrniñ soñuna qadar teşkilâtnıñ esapına ketirilmesi kerek olğan 60 million dollarlıq para tölemeycek. AQŞtan soñ UNESCOğa maliye berilmesini toqtatqan Kanada, UNESCOğa yılda 10 million dollar töley edi, ve İsrail, ise 2 million dollar töledi.
2017 senesi Oktâbrniñ 12-nde AQŞ teşkilâttan çıqqanını bildirdi. Sebebi: paralarnıñ qanunsız qullanılması ve UNESCOnıñ İsrailge qarşı siyasetleri. Bundan soñ AQŞ teşkilâttan çıqqanını İsrail de bildirdi[^[2] AQŞ qararı 2018 senesi Dekabrniñ 31-i-nde küçlendi. Yanvar 1-de eki memleket teşkilâttan çıqtı. Devlet departamentiniñ beyanatında:2023 senesi iyünniñ 30-nda, Paris (Fransıya), aza devletler, 2023 senesi iyül ayından başlap, AQŞnıñ teşkilâtta tamir azasılığını ğayrıdan tiklemege rey berdi^[3].
2023 senesi iyül ayında, Lvivniñ tarihiy merkezini Rusiye tarafından taqip etilgen soñ, UNESCO tenqit etti, amma taqipniñ icracı adını aytıp olamadı^[4].
2023 senesi noyabr 15-te, tarihta ilk sefer Rusiye UNESCO icra şurasından çıqarılğanı bildirildi^[5].

Faaliyetler

Yuvilây sikkeleri Lviv şeeriniñ tarihiy merkeziniñ UNESCO Dünya Mirası cedveline kirsetilmesiniñ 10-ncı yıllığına bağışlana

UNESCO adına Andruşiv astronomik observatoriyası açılğan 274300 UNESCO asteroidi adlandırıldı, Ukrainanıñ yekâne şahsiy observatoriyası.

Baqıñız. Aynı zamanda

Notlar

Edebiyat

Л. В. Губерський. Україна в ЮНЕСКО //
Є. Макаренко. ЮНЕСКО світові доповіді //
Şablon:ЕУ
Н. В. Кривець. ЮНЕСКО [Arhivlengen 13 березня 2016 у Wayback Machine.] // Şablon:ЕІУ
Б. І. Гуменюк. Організація Об'єднаних Націй з питань освіти, науки і культури // Українська дипломатична енциклопедія : у 2-х т. / редкол.: Л. В. Губерський (голова) та ін. — Şablon:К. : Знання України, 2004. — Т. 2 — 812 с. — ISBN 966-316-045-4.
В. Матвієнко. Організація Об'єднаних Націй з питань освіти, науки і культури // Політична енциклопедія. Редкол.: Ю. Левенець (голова), Ю. Шаповал (заст. голови) та ін. — Şablon:К. : Парламентське видавництво, 2011. — С. 518 — ISBN 978-966-611-818-2.

Mısalı

ЮНЕСКО про вшанування пам’яті Шевченка // Шевченківська енциклопедія : у 6 т. / Гол. ред. М. Г. Жулинський. — Київ :|сторінки=ЮНЕСКО про вшанування пам’яті Шевченка // Шевченківська енциклопедія : у 6 т.
Організація Об'єднаних Націй з питань освіти, науки і культури
Покинуті міста, що внесені до списку культурних об’єктів Всесвітньої спадщини ЮНЕСКО

[1] Ізраїль виходить із ЮНЕСКО слідом за США, BBC (2017-10-12). 4 yanvarniñ 2018 тикшерелде.

[2] Бі-бі-сі: Ізраїль виходить із ЮНЕСКО слідом за США {{{2}}} arhivlengen.. 12.10.2017

[3] США відновили членство в ЮНЕСКО: зобов'язалися погасити борги. 30.06.2023, 22:59

[4] Треба судити вбивцю, а не пістолет, – Садовий розкритикував ЮНЕСКО за заяву щодо обстрілу Львова

[5] Вперше в історії: Росію виключили з виконавчої ради ЮНЕСКО. 15.11.2023, 21:56

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]