Vikipediya:İmlâ/Türkiyede yaşağanlar içün

QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI

Qırımtatar elifbesi[kodunı deñiştir]

  • Zemaneviy Qırımtatar latin elifbesi 31 ariften ibarettir. Şu elifbede Türk ariflerinden ğayrı daa eki arif bar: Ñ ve Q.
  • Qırımtatar elifbesinde W ve X arifleri yoqtır.
  • Qırımtatar imlâsında  işareti qullanıla, Î ve Û işaretleri ise qullanılmay.

Q ve K arifleri[kodunı deñiştir]

Q arfi[kodunı deñiştir]

Q arfini qa, , qo, qu, aq, ıq, oq, uq birikmelerinde yazamız.

Meselâ
Doğru Yañlış
qara kara
qırmızı kırmızı
qol kol
quvanç kuvanç
yazmaq yazmak
q sık
çoq çok
dostluq dostluk

K arfi[kodunı deñiştir]

K arfini ke, ki, , , ek, ik, ök, ük birikmelerinde yazamız.

Meselâ
Doğru Yañlış
kerek qereq
kitap qitap
köy qöy
külmek qülmeq
terek tereq
birlik birliq
kök qöq
bölük bölüq

İstisnalar[kodunı deñiştir]

  • Arap tilinden alınma sözlerniñ bazılarında qi ve iq birikmeleri rastkele:
Meselâ
Doğru Yañlış
istiqlâl istiklâl
muvafaqiyet muvafakiyet
inqilâp inkilâp
  • kâ birikmesinen sözler:
Meselâ
Doğru Yañlış
kâğıt qâğıt
aveskâr avesqâr
kân tüqân
  • Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde q degil de, k yazıla:
Meselâ
Doğru Yañlış
kontsert qontsert
komediya qomediya
kurs qurs
uçastka uçastqa
kampaniya qampaniya


H vs Q[kodunı deñiştir]

Edebiy tilde H yerine Q yazmaymız! Şu h > q keçmesi tek çöl şivesinde bar, edebiy tilde ise iç de yoq.

Meselâ
Doğru Yañlış
yahşı yaqşı
halq qalq
hasta qasta
hususiy qususiy
hırsız qırsız
hatıra qatıra
hayırlı qayırlı
haber qaber

Ğ ve G arifleri[kodunı deñiştir]

Ğ arfi[kodunı deñiştir]

Ğ arfini ğa, ğı, ğu, , ığ, birikmelerinde yazamız.

Meselâ
Doğru Yañlış
dalğa dalga
luğat lugat
aytmağa aytmaga
ğayrı gayrı
uyğun uygun
aytacağım aytacagım
balığım balıgım
dostluğı dostlugı

G arfi[kodunı deñiştir]

G arfini ge, gi, , , eg, ig, ög, üg birikmelerinde yazamız.

Meselâ
Doğru Yañlış
diger diğer
degil değil
kelgen kelğen
bizge bizğe
teregi tereği
birligi birliği
ögünde öğünde
ögrenmek öğrenmek
küçlügim küçlüğim

İstisnalar[kodunı deñiştir]

Rus ve Avropa tillerinden alınma sözlerde ga birikmesi rastkele:

Meselâ
Doğru Yañlış
gazeta ğazeta
galereya ğalereya
garaj ğaraj

Ñ ile affiksler[kodunı deñiştir]

Ñ arfini böyle affikslerde yazamız:

-nıñ / -niñ,

-ñ / -ıñ / - / - / -üñ,

-ñız / -ñiz / -ıñız / -iñiz / -uñız / -üñiz,

-sıñ / -siñ,

-sıñız / -siñiz

Meselâ
Doğru Yañlış
bunıñ içün bunın içün
tilniñ fonetikası tilnin fonetikası
seniñ babañ senin baban
ayatıñ ayatın
eviñ evin
dostuñ dostun
gülüñ gülün
sen külseñ sen külsen
eşittiñ eşittin
baracaqsıñ baracaqsın
siziñ isseñiz sizin isseniz
cevabıñız cevabınız
işiñiz işiniz
qoluñız qolunız
künüñiz kününiz
siz aytsañız siz aytsanız
isteriñiz isteriniz
yazacaqsıñız yazacaqsınız
sen dostumsıñ sen dostumsın
sen külesiñ sen külesin
siz ağlaysıñız siz ağlaysınız
siz vatanperversiñiz siz vatanperversiniz

DİQQAT, BUNI QARIŞTIRMAÑIZ!

  • sen yazasıñ, sen kelirsiñ, AMMA o yazsın, o kelsin
  • seniñ tiliñe, seniñ başıña, AMMA onıñ tiline, onıñ başına

Ñ-siz affiksler[kodunı deñiştir]

- / -ni ve -nen affikslerinde Ñ yazmaymız

Meselâ
Doğru Yañlış
bunı bilmeyim buñı bilmeyim
tilni ögrenem tilñi ögrenem
dostumnen dostumneñ
uçaqnen uçaqneñ

Sözler tamırındaki Ñ arfi[kodunı deñiştir]

Bir çoq söz tamırında da Ñ arfi bar. Episilerni mında yazmağa imkânı yoq, amma mına olardan eñ sıq rastkelgen sözler:

maña, saña, buña, oña, añlamaq, biñ, deñişmek, deñiz, diñlemek, eñ, ñül, keñ, oñaytlı, şeñ, ñır, soñ, tañ, teñ, yañğıramaq, yañı, yañlış

Yuqarıdaki qaideler osmanlı-arap ya da kiril urufatını bilgenler içün pek qolaydır. İşte:

latin kiril arap
q къ ق (qaf)
k к ك (kef)
ğ гъ غ (ğayn)
g г گ (gef)
ñ нъ ڭ (sağır kef)
n н ن (nun)

I ve İ arifleri[kodunı deñiştir]

I ve İ arifleri tamam türkçe kibi yazamız. İ yerine I-nı yazmaq mümkün degil!

Meselâ
Doğru Yañlış
siz sız
bizim bızım
bilmek bılmek
tilki tılkı
kiriş kırış
eki ekı

Bunıñnen beraber qayd etmek kerek ki, qırımtatar İ ve türk İ biraz başqaca telâffuz etile. Qırımtatar İ türk İ-den farqlı olaraq I-ğa yaqınca telâffuz etemiz.

Ö ve Ü arifleri[kodunı deñiştir]

Qırımtatarca Ö ve Ü ariflerini de tamam türk tilinde kibi yazmaq kerektir.

Meselâ
Doğru Yañlış
öz оz
üst ust
böcek bоcek
bütün butün
cümle cumle
gönce gоnce
gül gul
köz kоz
kün kun
mümkün mumkün
şükür şukur
tüşünce tuşünce
tögerek tоgerek

 işareti[kodunı deñiştir]

Şu  işareti aqqında eki şey qayd etmek kerek.

  • Birincisi – qırımtatar imlâsında  işareti uzunlığını degil de, tek tutuq sesler inceligini ifade ete.
Meselâ
Doğru Yañlış
ezan ezân
Quran Qurân
  • Ekincisi – qırımtatar imlâsında  yerine A-nı yazmaq mümkün degil.
Meselâ
Doğru Yañlış
selâm selam
kâğıt kağıt
lâkin lakin
istiqlâl istiqlal

dudaq aenki: I, İ vs U, Ü[kodunı deñiştir]

3-nci, 4-nci, 5-nci, ... ecada[kodunı deñiştir]

Dudaq aenki söz başında olğan tek EKİ eca iş köre. Aşağıda yazılğan istisnalarnı esapqa almayıp, söz başından üçünci, dörtünci, beşinci, ... ecalarda tek I ve İ arifleri yazıla.

Meselâ
Doğru Yañlış
davulcı davulcu
tütünci tütüncü
tütüncilik tütüncülük
doğrulıq doğruluq
duyğulı duyğulu
yuqusız yuqusuz
rayonım rayonum
buyurıñız buyuruñız, buyuruñuz
öldüriñiz öldürüñiz, öldürüñüz
telefоnım telefоnum

İstisnalar[kodunı deñiştir]

  • -uv, -üv yalğamaları sözniñ er bir ecasında tek u, ü ariflerinen yazıla. Meselâ: tüşünüv, tüşündirüv, oqutuvnıñ, toplaşuv, ayıruv, becerüvim.
  • qoşma sözlerdeki tamırlarnıñ er biri bu qaidege ayrı-ayrı tabi olur. Meselâ: açközlük (aç + közlük), yalıboylu (yalı + boylu); yalıboylu.
  • arapçadan alınma sözler bu qaidege tabi degil. Meselâ: teşekkür, teessüf, tebessüm.

2-nci eca[kodunı deñiştir]

Ekinci ecada I, İ şöyle affikslerde yazıla:[kodunı deñiştir]

  • -nıñ, -niñ
  • -nı, -ni
  • -ım, -im (MENİM degil de, MEN manasında)
  • -mız, -miz (BİZİM degil de, BİZ manasında)
  • -sıñ, -siñ
  • -dır, -dir, -tır, -tir
  • -dı, -di, -tı, -ti
  • -ıp, -ip
  • -çıq, -çik
  • -mı, -mi
Meselâ
Doğru Yañlış
onıñ onuñ
köyniñ köynüñ
bunı bunu
közni köznü
men dostım men dostum
men ürim men ürüm
biz dostmız biz dostmuz
biz ürmiz biz ürmüz
sen dоstsıñ sen dоstsuñ
sen ürsiñ sen ürsüñ
oldım oldum
kördik kördük
uçtı uçtu
tüştiñ tüştüñ
toydır toydur
yоqtır yоqtur
sözdir sözdür
tüştir tüştür
оlıp оlup
körip körüp
buzçıq gölçik
çoqmı? çoqmu?
gölmi? gölmü?

Başqa affikslerde ve sözniñ tamırında ekinci ecada U, Ü yazıla:[kodunı deñiştir]

Meselâ
Doğru Yañlış
dоğru dоğrı
çükündir çükindir
yolcu yolcı
topçu topçı
dostluq dostlıq
çöplük çöplik
pullu pullı
köylü köyli
unsuz unsız
yüzsüz yüzsiz
оnuncı оnıncı, оnuncu
üçünci üçinci, üçüncü
menim dostum menim dostım
bizim dostumız bizim dostımız, bizim dostumuz
közüñ köziñ
közüñiz köziñiz, közüñüz
yolu yolı
özü özi
oluñız olıñız, oluñuz
bölüñiz böliñiz, bölüñüz
dоğulmaq dоğılmaq
bölünmek bölinmek
yоrğun yоrğın
olsun olsın
külsün külsin

Daimiy kelecek (Şimdiki-kelecek) zaman fiilleri[kodunı deñiştir]

Ekseriyetle -r, -ar/-ır, -er/-ir yalğamaları qoşuluvınen yapıla, bir ecalı tamır-negizlerde sozuq ses dudaqlanğan olsa da. Meselâ: uçar, körer, öler. -ur yalğamasınen tek bir söz yazıla:

İstisna
Doğru Yañlış
olur olır

Söz başında B vs V , K vs G, T vs D[kodunı deñiştir]

Em edebiy tilde, em de çöl şivesinde türk tilinden farqlı olaraq tamır türkiy sözlerinde söz başında b, k, t aytıla ve yazıla.


Meselâ
Doğru Yañlış
bermek vermek
bar var
kerek gerek
kerçek gerçek
köz göz
küneş güneş
t daş
tüşünce düşünce

İstisnalar[kodunı deñiştir]

Yuqarıdaki qaideden bir qaç istisna bar:

İstisnalar
Doğru Yañlış
daa taa
d tağ
dane tane
degil tegil
demir temir
deñiz teñiz
doğmaq toğmaq
doğru toğru
dögme tögme
dönmek tönmek
duymaq tuymaq
gece kece, keçe
gizli kizli
göl köl
göñül köñül
bugün bukün

Çeşit-türlü qaideler[kodunı deñiştir]

İlk ecada MU- ve MÜ- birikmeleri[kodunı deñiştir]

Türk imlâsından farqlı olaraq arap tilinden keçme sıfatfiiller ald yalğaması olğan ötreli mimniñ ötresi (u, ü) tañlay çekimine tabiy tutulır, şöyleki:

  • ekinci sozuq sesi qalın (a, ı, o, u) ise mu- yazılır,
  • ekinci sozuq sesi ince (e, i, ö, ü) ise - yazılır.
Meselâ
Doğru Yañlış
mubarek mübarek
mudafaa müdafaa
munasebet münasebet
mustaqil müstaqil
muracaat müracaat
mücize mucize
müsibet musibet
müthiş muthiş
müit muit
müessise muessise

Arap sıfatlarınıñ soñunda -İY birikmesi[kodunı deñiştir]

Arapça nispiy sıfatlarnıñ soñunda kelgen uzun [i] –iy şeklinde yazılır.

Qırımtatar imlâsında î işareti yoqtır!

Meselâ
Doğru Yañlış
samimiy samimi, samimî
siyasiy siyasi, siyasî
milliy milli, millî
edebiy edebi, edebî
cenübiy cenübi, cenübî

Ğarbiy tillerinden alınma sözlerde -İYA birikmesi[kodunı deñiştir]

Zemaneviy qırımtatar tilinde türk -ya yerine -iya yazamız, -syon yerine -tsiya ya da -siya

Meselâ
Doğru Yañlış
coğrafiya coğrafya
kampaniya kampanya
amfibiya amfibya
Almaniya Almanya
federatsiya federasyоn
versiya versyоn

Söz soñunda C, V ve NK[kodunı deñiştir]

  • Soñunda c bulunğan arapça-farsça sözler türk tilinden farqlı olaraq ç ile yazılmazlar.
Meselâ
Doğru Yañlış
tac taç
ilâc ilâç
borc borç
muhtac muhtaç
  • Fars tilinden alınma sözler soñundaki nk birikmesi sozuqnen başlanğan yalğama arttırğanda nk > ng dönüşimi olmaz.
Meselâ
Doğru Yañlış
renki rengi
cenki cengi
Frenki Frengi
  • Ğarbiy halqlar tillerinden alınma sözler soñunda kelgen v söylevde f kibi eşitilse de aslında olğanı kibi yazılır.
Meselâ
Doğru Yañlış
aktiv aktif
pozitiv pozitif
kollektiv kollektif

Qoşma ve ayrı yazılışı[kodunı deñiştir]

-mı / -mi affiksi[kodunı deñiştir]

Türkçeden farqlı olaraq - / -mi affiksini sözge qoşıp yazamız.

Meselâ
Doğru Yañlış
barmı? bar mı?
doğrumı? doğru mı?
bilesiñmi? bilesiñ mi?
duşmandırmı? duşmandır mı?, duşman mıdır?


bir, ep, er, iç sözlerinen birikmeler[kodunı deñiştir]

Türk tilinden farqlı olaraq bir, ep, er, sözlerinen birikmeler ayrı-ayrı yazıla.

Meselâ
Doğru Yañlış
ep bir epbir
er kes erkes
iç bir içbir
bir qaç birqaç
bir çoq birçoq


çift sözler[kodunı deñiştir]

Türk tilinden farqlı olaraq çift sözler defis vastasınen yazıla.

Meselâ
Doğru Yañlış
bir-birini birbirini, bir birini
bir-de-bir birdebir, bir de bir
dos-doğru dosdoğru
bem-beyaz bembeyaz
bom-boş bomboş
yavaş-yavaş yavaşyavaş, yavaş yavaş