Mustafa Edige Qırımal
| Mustafa Edige Qırımal | |
|---|---|
.jpg) | |
| Doğğan künü | 1911[1][2] |
| Doğğan yeri | |
| Ölgen künü | 1980 aprel 22 |
| Ölgen yeri | |
| Memleketi | |
| Zenaatı | siyasetçi, tarihçı |
 Медиафайлы на Викискладе | |
Mustafa Edige Qırımal (Şinkeviç) (1911 - 1980) — lıpkatatar milliy areketiniñ belli erbabı.
Tercimeial
[deñiştir | kodunı deñiştir]Mustafa Edige Şinkeviç 1911 senesinde Bağçasarayda dünyağa keldi. Lipka tatarlarından olğan babası Mustafa Şinkeviç 1911 senesinde Bağçasarayğa köçken edi. İlk ve orta tasilini Yalta şeerine pek yaqın olğan (bugün Yaltanıñ bir maallesi olğan) Qırımtatarlarnıñ yaşağan Dereköy köyünde yasadı. Lise tasilini Yaltadaki Rus lisesinde bitirdi. Rus tilini pek aruv ögrendi. Yüksek tasiline devam etmek içün Qırımnıñ merkezi Aqmescit şeerine ketti. Pedagogika Yüksek İnstitutına yazıldı. 1923-den 1927 senesine qadar Qırımda sürgen milliy areket teşkilâtı çalışmalarına qoşuldı. Areketke qatılğanlar aqqında başlatılğan taqip ve tutuqlamalardan qurtulması içün Azerbaycanğa qaçtı. Daa soñra İranğa, o yerden de 1932 senesinde İstanbulğa bardı.
Edige, İstanbulda Qırım Milliy Merkezi reisi Cafer Seydamet Qırımer ve diger Qırım milliyetçilerinen tapıştı.
Bir vaqıt soñra, Lehistan Musulmanlarınıñ müftisi olğan ve Vilnüs şeerinde yaşağan emcesi Yaqup Şinkeviçniñ qatına ketken Edige, 1934 senesinde Vilnüs Universiteti Siyasiy İlimler Fakultetine qayd olıp bu yerden 1939-da mezuniyet diplomını alğandır.
Aynı senelerde Türkiyeden Lehistanğa universitet tasili yapmağa ketken Qırımlı yaşlarnen beraber Lehistan Tatarları arasında milliy faaliyetlerni sürdürgen Edige, qurğanı milliy teşkilâtnıñ başına keçkendir. Bir yaqtan yaşlar arasında çalışa ekende, öbür yaqta Lehçe mecmualarda ve Dobrucada neşir etilgen Emel mecmuasında maqaleler yazğan edi. Er sene yaz tatili vaqtında, Lehistanda tasilde tapılğan Qırımlı arqadaşlarınen beraber Dobrucağa kelip o yerdeki çalışmalarğa da qoşulğandır.
Mustafa Edige Qırımal, 1939 senesiniñ mayıs ayında Lehistanda doğğan Aymelek hanımğa evlengendir.
1939 sentâbr ayında Lehistan Alman orduları tarafından zapt etilgende, apayı ve emşerisi Murat Yaqupoğlunen beraber 1940 yanvar ayında Berlinge ketken, o yerden de İstanbulğa keçip 1941 senesiniñ dekabr başına qadar bu yerde qaldı.
Almanlar Qırımnı zapt etken soñ, Qırım Milliy Merkezi, Mustafa Edige Qırımalnen Müstecip Ülküsalnıñ Berlinge ketmelerine, o yerden de Almanlarnen añlaşıp Qırımğa ketmelerine qarar berdi. Musatafa Edige Qırımal ve Müstecip Ülküsaldan oluşqan eyet doquz ay sürgen bu çalışmalarda muvafaq olamadı. Müstecip Ülküsal İstanbulğa qayttı. Edige, ömür arqadaşınen Berlinde qaldı. Daa soñra Berlinge kelgen Halim Baliç ile Doktor Abdullah Soysal, Edige ile aynı yolda çalışmalarğa devam ettiler. 1942 senesiniñ noyabr ayında Mustafa Edige Qırımal ile Halim Baliç Qırımğa bir ay qalmaq izninen kettiler. Aqmescitte qurulğan Musulman Komitetiniñ azalarınen körüşip keri qayttılar. Bir vaqıt soñra Halim Baliç de İstanbulğa ketti. Abdullah Soysal, Mustafa Edige Qırımal ile Almaniyada qaldı.
II Cian cenkinden soñ, Avropağa sığınğan pek köp Qırımlınıñ lagerlerge yerleştirilmeleri hususında Mustafa Edige Qırımalnıñ pek müim çalışmaları oldı. Qırımal, Alamaniyanıñ Münster şeerinde universitetke devam etti ve felsefe doktorı yasap, diplom aldı. Doktor tezi olaraq 1952 senesinde Der Nationale Kampf der Krimtürken (Qırım Türkleriniñ Milly Mücadelesi) kitabını neşir etti.
AQŞ tarafından 1954 senesinde Münhende qurulğan Şuralar Birligini Araştırma ve Ögrenme İnstitutı ve Paris Blokunda Qırım Milliy Merkezi temsilcisi sıfatınen Qırımtatarlarnı ve davalarını müdafaa ve temsil etken Doktor Mustafa Edige Qırımal, İnstitut tarafından neşir etilgen Türkçe "DERGİ" mecmuasınıñ qapanğanına qadar mesul müdirligini yasadı. 1972 senesinde İnstitut qapanğanda emekli oldı. Aynı vaqıtta Paris Blokunda Qırım Milliy Merkezi temsilciligi vazifesine de devam etti.
1977 senesinde hastalanğan Doktor Mustafa Edige Qırımal 1980 senesi aprel 22 künü 69 yaşında vefat etti. 2007 senesi mayıs 18 künü, mezarı Avropa Qırımtatar Medeniyet Merkezi tarafından Münhenden avuştırılıp, İstanbul üzerinden Bağçasarayğa ketirildi. Qırımal Münhende sügünlikte vefatından tam 27 yıl soñra öz vatanında Zıncırlı Medrese yanındaki bağçada İsmail Gasprinskiy ve Amet Özenbaşlı mezarlarınıñ qatına kömüldi.