Toqtamış
| Toqtamış | |
|---|---|
 | |
| Doğğan künü | 1342 |
| Ölgen künü | 1406 |
| Ölgen yeri | |
| Zenaatı | serdar |
| Baba | Tui Khoja[d] |
| Ömür arqadaşı | Toğaybek[d] |
| Balalar | Salladin Jalal al-Din Sultan ibn Tokhtamysh[d], Yeremferden[d], Kerimberdi[d], Kibak Khan[d], Kadirberdi[d], Tjekre Khan[d], Sayid Ahmad I[d] ve Canike |
 Медиафайлы на Викискладе | |
Toqtamış (tam adı Nasıreddin Toqtamış Han; arap urufatında: طوقتامش; ?-1406) - 1380-96 arasında Altın Ordu hanı. Canike Hanumnıñ babası.
Toqtamış han, Altın Ordu hanlığınıñ temelcisi Batu Hannıñ babası, Cuçi Hannıñ 13-nci oğlu Toqay Timur tamırından kelgen Tuy Ocanıñ oğlu. Aq Ordu hanı Urus Han babasını öldürgen soñ, Samarqandğa qaçıp, Timurnıñ qatına sığındı. Timur Altın Ordu hanlığı özüne bağlı bir devlet olsun dep Toqtamışqa qol tuttı. Onıñ bergen desteginen Toqtamış, evelâ Aq Ordu hanı Timur Melikni 1377 senesinde yeñip şarqiy Deşt-i Qıpçaqqa, daa soñra 1381-de Qalqa uruşında Qıyat Mamaynı yeñip ğarbiy Deşt-i Qıpçaqqa akim oldı. Altın Ordu hanlığınıñ birligini yañıdan tekmilledi. 1382 senesinde Moskvanı zapt etti, rus knâzlarını bergige bağladı. Litvaniya ulu printsini yeñip, akimiyetini qazandı.
Toqtamış han Altın Ordu hanlığını quvetlendirgen soñ, Timurdan Harezmni Altın Orduğa bermesini istedi. Bu sebepnen Timurnen araları bozuldı. Toqtamış, 1387-de Timurnıñ akimiyetinde olğan Azerbaycanğa kirdi. Ertesi sene Timurnıñ oğlu Ömer Şeyhni yeñip, Timurnıñ topraqlarını yağmaladı. Lâkin, 1491 senesinde Qunduzca uruşında Timurğa yeñildi. Qıpçaq tamırlı, Memlük padişası Berquqqa elçiler yiberip Timurğa qarşı ittifaq qurdı. Şirvanğa basqın etip, şeerni yıqtı. 1395-te Terek uruşında Timurğa yeñilip, Qazanğa qaçtı. Altın Ordunıñ paytahtı Saray Berkeni zapt etken Timur, Toqtamışnıñ yerine Timur Qutluqnı han tayinlep keri qayttı. Timur qaytqan soñ, Toqtamış tahtnı qaytarmaq istese de, quvetli Noğay emirlerinden Edige Mırzanıñ destegini alğan Timur Qutluqqa yeñilip, Litvaniya ulu printsi Vitautasqa sığındı. Litvaniya askeriniñ desteginde ekinci cenkte de yeñilgen soñ, Sibirge qaçtı, anda bir qaç qıpçaq emirniñ qatında qaldı. Edige mırza onı 1406 senesinde tapıp öldürdi.
Menbalar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- A. Melek Özyetgin, Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslup incelemesi, TDK yayınları 1996
- Mustafa Kafalı, Altın Orda hanlığının kuruluş ve yükseliş devirleri, 1976