“Roma” saifesiniñ menba kodu

{{1000}}
{{MY
 |tip =  şeer
 |resim = Rome_Montage_2017.png
 |qırımtatar adı = Roma/Rum/Urum
 |original adı = {{lang-it|Roma}}
 |memleket = İtaliya
 |tuğra =  Roma-Stemma.png
 |bayraq = 
 |tuğra eni =     
 |bayraq eni =  
 |lat_deg= 41|lat_min= 54|lat_sec=
 |lon_deg= 12|lon_min= 30|lon_sec=
 |CoordAddon = type:city(2823873)_region:IT
 |CoordScale = 
 |memleket haritasınıñ büyükligi = 300
 |region1 haritasınıñ büyükligi =  
 |region2 haritasınıñ büyükligi =  
 |region1 türü = region
 |region1 = Latsio
 |cedvelde region1 adı =
 |region2 türü = provintsiya
 |region2 = Roma
 |cedvelde region2 adı =  Roma provintsiyası{{!}}Roma
 |içki bölünüv = 
 |baş türü = 
 |baş = 
 |temeli qoyulğan tarihı = 
 |ilki añıluv = 
 |evelki adları = 
 |bu seneden berli statuslı = 
 |meydanlıq =  1285
 |yükseklik =  37
 |iklim =  
 |resmiy til =  
 |resmiy til-ref =  
 |eali =  2 823 873
 |cedvelge aluv senesi =  2004
 |eali sıqlığı =  2197
 |aglomeratsiya =  
 |milliy terkip = 
 |diniy terkip =  
 |saat quşağı =  +1
 |DST = bar
 |telefon kodu =  06
 |poçta indeksleri =  00100 (generico), 00121 - 00199
 |avtomobil kodu = 
 |identifikator türü = ISTAT kodu
 |identifikator =  058091
 |Commons = Rome
 |sayt =  http://www.comune.roma.it/
 |add2n = şeer künü
 |add2 = [[iyün 29]]
}}
{{Alınma|''-{Alme sol, possis nihil urbe Roma visere maius}-'' |[[Goratsiy]], ''-{[[Carmen saeculare]]}-'', 11–12}}
'''Roma''' ({{lang-it|Roma}}) ya da '''Rum[a]''' ({{lang-crh-Arab2|رومه}}) ve '''Urum[a]''' ({{lang-crh-Arab2|اوروم}}) — [[İtaliya]]nıñ paytahtı ve eñ büyük [[şeer]]i. [[Latsio regionı]]nıñ memuriy merkezi ve vilâyet sastusına saip [[Roma territorial birlemi]]ni teşkil ete. {{link-interwiki|qt=Tiber|qt_metin=Tiber|başqa_til=en|başqa_tilde_başlıq=Tiber}} özeni yalısındadır. Roma territoriyasınıñ bir qısmı [[Vatikan]] [[kvazidevlet]]ine aittir.

M.e. 753 senesi qurulğan Roma [[Avropa]]nıñ eñ qadimiy şeerlerinden biri, [[Qadimiy Roma|qadimiy bir tsivilizatsiyanıñ]] paytahtıdır. Atta [[antiklik]] devirlerde (m.e. III asır) Romağa «Ebediy Şeer» ({{lang-la|Roma Aeterna, Urbs Aeterna}}) dey ediler. Romanı birincilerden biri romalı şairi [[Albius Tibull]] (m.e. I asır) öz ekinci [[elegiya]]sında böyle adlandırğan edi. Romanıñ «ebediyligi» aqqında ğayeler qadimiy Roma tsivilizatsiyası yıqılğan soñ bile çoqça saqlanıp qaldı, bu ise uyğun [[epitet]]ni zemaneviy tillerge ketirdi.

Romağa «[[yedi bayırdaki şeer]]<nowiki>»</nowiki> de deyler. Başta qasabalar [[Palatin]] bayırında yerleşkenler, soñra qomşu bayırlar [[Kapitolium]] ve [[Kvirinal]] yerleştirildi. Biraz soñra soñki dört bayırda ([[Keliya]], [[Aventina]], [[Eskilin]] ve [[Viminale]]) qasabalar peyda oldı.

== Şeerniñ bulunğan yeri ==
Roma [[merkeziy İtaliya]]nıñ [[Latsio regionı]]nda [[Tiber]] ({{lang-it|Tevere}}) özeni yalısındadır. Başlanğıç yerleşüv [[Tiber adası]] yanındaki keçitke baqqan töpeliklerde peyda oldı, bu yerdeki yekâne tabiiy özen keçiti edi. [[Roma Qıralları|Qırallıq Roması]] yedi bayır üstünde qurulğan edi: [[Aventin töpesi]], [[Keliya töpesi]], [[Kapitolium töpesi]], [[Eskilin töpesi]], [[Palatin töpesi]], [[Kvirinal töpesi]] ve [[Viminal töpesi]]. Bugünki Romada şeer tarihiy merkeziniñ şimalinde keçip Tiberge qoşulıp [[Anyena]] özeni de bar.

Şeerniñ merkezi [[Tirren deñizi]]nden qararnen 24 kilometr uzaqlığında olsa da, şeerniñ territoriyası bütün yol boyu yalığace uzana, anda [[Ostiya]] rayonı bar. Romanıñ deñiz seviyesinden yüksekligi 13 metrden ([[Panteon]]nıñ tübünde) 139 metrge  ([[Monte Mario töpesi]]) qadardır<ref>{{книга |заглавие=Roma anno 2750 ab Urbe condita |издательство=Tascabili Economici Newton |год=1997 |место=Rome |язык=it |isbn=978-88-8183-670-3 |автор=Ravaglioli, Armando}}</ref>. [[Roma kommunası]]nıñ umumiy meydanlığı qararnen 1285 kvadrat kilometrni qaplay, şu cümleden çoq terekli yerler de bar.

== Irğaçı qaşqır aqqında efsane ==
{{main|Romul ve Rem}}
Efsanege köre, özenniñ yanında taşlanğan [[Romul ve Rem]] qardaşlarını bir [[qaşqır]] emizdirgen. Ösken soñ, Romul ve Rem şeerniñ yerleştirilmesi ve akimiyetniñ bölünmesi aqqında kelişmeydiler, şunıñ içün qavğa ettiler, bunıñ neticesinde Romul Remni öldürdi. Bundan soñ Romul şeerniñ temelini qoydı, özüniñ şerefine «Roma» adını qoyıp onıñ birinci qıralı oldı (m.e. 754/753 seneleri). Romulnıñ devrinde [[senat]] quruldı, vatandaşlar [[patritsiyler]] ve [[plebeyler]], [[metsenat]]lar ve müşterilerge bölündiler, birinci [[legion]]lar peyda oldılar. Cemaatnı keñleştirmek içün Romul yolcularğa, cinayetçilerge ve qaçqan qullarğa vatandaşlıqnı bergen, [[sabin qadınlarını qaçırmaq]]nı teşkil etti{{sfn|Циркин|2000|loc=с. 214—215}}{{sfn|Rosenberg|1914|loc=s. 1093}}{{sfn|Ungern-Sternberg|2000|loc=s. 38}}.

[[Türkler]]de de buña oşağan bir efsane bar — boz qaşqır [[Aşına]] efsanesi<ref>Гумилёв Л. Н. Древние тюрки. — СПб.: СЗКЭО, Издательский Дом «Кристалл», 2002. — С. 576. — ISBN 5-9503-0031-9.</ref><ref>Мифы народов мира. Энциклопедия в 2-х томах. Под. ред. С. А. Токарева — М.:1980.</ref>.

== Tarih ==
=== Qadimiy Roma ===
{{main|Qadimiy Roma}}
Şimdiki Romanıñ yerinde birinci qasabalar şeerniñ resmiy temeli qoyulğan senesinden (yani m.e. 753 senesi) çoq evel peyda olğan. [[Tiber]]niñ sol yalısında [[Palatin]] töpesinde ve onıñ eteginde meskenlerniñ ve definlerniñ eñ qadimiy qaldıqları tapılğan. Adamlar ilk evelâ özen yanındaki batıqlı alçaqlıqlar üstünden yükselip turğan bayırlarda. yerleşken. Birinci evler qayalı bayır eteklerinde qazılıp qurulğan. Mında da, özen yanında, ticaret yapılğan edi. M.e. VIII—VII asırlarğace evler bazarnıñ etrafında da peyda olıp, kelecek şeerniñ özegi olğan{{sfn|Стачиоли|2019}}.

==== Qıral devri ====
[[Fayl:François-Joseph Navez001.jpg|thumb|left|[[Lutsiy Yunius Brut]] [[Lukretsiya]]nıñ cesedi üzerindeki qıral akimiyetini yıqmaq içün ant ete. [[Fransua Naves]]niñ resimi, tahminen 1845 senesi.]]
[[Fayl:Jacques-Louis David, Le Serment des Horaces.jpg|thumb|left|«[[Horatiylerniñ yeminleri]]», [[Jak-Lui David]].]]
Milâttan evel I asırda Romanıñ qurulması içün bir qaç tarih esaplanğan, olarnıñ eñ bellisi m.e. 753 senesi aprelniñ 21-idir.

Romulğa Romanıñ birinci qıralı deyler. Ananege köre episi olıp yedi qıral bar edi. Qıral [[Serviy Tulliy]]ni ananeviy olaraq meşur [[Serviy divarı]]nıñ qurucısı olaraq bellene. [[Kapitolium]] töpesindeki divar ve onen bağlı qale eñ azından VI asırdan berli şeerni qorçalap edi. Şu vaqıttan başlap, özen yalısında iskele peyda oldı, şeerde onıñ memuriy ve ticaret merkezi olaraq cemaat binaları, azizlikler ve [[Forum]] peyda oldı. Qırallıq devrinde Romada birinci ibadethaneler peyda oldı, bu cümleden [[Yupiter ibadethanesi]], [[Vesta ibadethanesi]] ve [[Yanus ibadethanesi]]{{sfn|Стачиоли|2019}}.

Tarihçı [[Tit Liviy]]niñ yazğanına köre, Serviy Tulliy birinci kere sakinlerni sayğanda Romada 80 biñ vatandaşnı esaplağan.

==== Cumhuriyet Roması ====
Uzaq vaqıt devamında şeerniñ sıñırı [[Serviy divarı]] edi. Bu sıñır fizikiy degil, muqaddes bir sıñır sayıldı (Romanıñ sıñırını belgilemek içün [[pomeriy]] termini qullanılğan edi). Milâttan evel V asırdan başlap [[Aventin töpesi]] şeer sıñırlarına kire{{sfn|Стачиоли|2019}}. Roma devleti kenişlegen sayın, başta şeerni İtaliyadaki müstemlekelernen, soñra ise uzaq [[vilâyet]]lernen bağlağan yollar quruldı.

[[Palatin]] ve [[Kvirinal]] arasındaki dere Romanıñ merkeziy meydanına çevirilip [[Forum]] adınen belli edi. Bu yerde eñ müim soqaqlardan biri Romanıñ baş ziyarethanesi olğan [[Yupiter Kapitoliumlınıñ İbadethanesi]]ne köterileyatqan -{via sacra}-. Oña parallel olaraq, Palatinniñ eteginde, ''-{via nova}-'' ve digerleri edi. Daa bir müim meydan Tiber yanındaki şeerniñ eñ meşğul ticaret yeri [[Sığır forumı]] adlı ayvan bazarı edi. Yanında, lâkin şeer divarlarından tış, [[Forum Holitorium|sebze bazarı]] bulunğan edi.

Cumhuriyet Romasınıñ ibadethaneleriniñ sayısı Roma halqınıñ teren dindarlığını isbatlay: şeerniñ er bir qısmında, bütünley olmağan ananege esaslanıp, bir qaç büyük azizlikni bar edi. Bundan da ğayrı, şeerde efsanege köre, m.e. 496 senesi qurulğan qadimiy üçlük ''-{Ceres, Liber, Libera}-'' ibadethanesi bar edi.

Roma devleti öskeninden soñ, endi büyük bir imperiyanıñ paytahtı olğan şeerde yavaş-yavaş deñişüvler peyda oldı. Pomeriyniñ [[Lutsiy Korneliy Sulla]] tarafından kenişletilmesi ve [[Gney Pompey]]niñ yañı bina qurması [[Tsezar]] ve [[Oktavian Avgust]]nıñ faaliyetinden evel oldı. Tiber boyunda, [[Martius kampusı]]nda, Porta Kapenanıñ tışında, [[Appian yolu]] boyunda peyda olğan ve aslında şeer parçası olğan qasabalarnıñ episini, uquqiy ceetten şeerniñ bir qısmı statusını bermek kerek edi. Tek böyleliknen şeerniñ merkezinde çıdamlı yaşayış şaraitlerini yaratmaq, ömürni çetke yöneltmek ve merkezde cemaat binaları içün daa çoq yer tapmaq mümkün edi.

Milâttan evel IV asırda Romağa [[gallar]] basqın yapıp, qadimiy divarnı yıqtılar. Yañı divarnıñ qurulmasınen kenişletilgen şeer 4 kvadrat kilometrden ziyade meydannı qapladı.

Milâttan evel II—I asırlarda, [[Qadimiy Yunanistan|Yunanistan]] zapt etilgen soñ, yunan standartları ([[qubbe]], [[kemer]]ler, [[portik]]ler) Roma mimarlığına siñdi. Cemaat binaları daa büyük ve ameliy oldı, meselâ, Aventin töpesiniñ cenübindeki alış-veriş merkezi. Yunanlarnıñ tesiri altında ibadethane mimarlığınıñ yañı çeşiti — Roma [[bazilika]]sı peyda ola. «Kampus Martius»nıñ qurulması ve özenniñ qarşısındaki birinci taş köpürniñ — [[Ponte Emiliya]]nıñ qurulması aynı devirge aittir{{sfn|Стачиоли|2019}}.

==== İmperiya Roması ====
{{main|Roma İmperiyası}}
[[Fayl:Plastico_E.U.R._rom_marts_2003.jpg|thumb|right|İmperiya devrinde Roma. Zemaneviy yañıdan quruv]]
[[Gay Yuliy Tsezar]] yañı senat binasını qurdurdı ve forumnıñ ğarbiy tarafında onıñ adını taşığan yañı buyük bazilikanıñ temelini qoydı. O da «Kampus Martius»ta cemaat binaları içün yañı territoriya yaratmaq ve forumdaki eski şeerni «Kampus Martius»taki yañı şeernen cemaat ve diniy bir sıra binalarnen bağlamaq leyhasını teklif etti. Tsezarnıñ planları tek [[Oktavian Avgust|Avgustnıñ]] devrinde tolusınen ömürge keçti. O, [[Qadimiy Romanıñ yerleri|on dört çerikten]] ibaret yañı şeer yarattı. Bu vaqıttan başlap Roma qale şeeri harakterini coydı, Serviy divarı içindeki boşluqlarda niayet binalar quruldı, şeer civarları ise şeer sıñırlarına kirsetildi.

Avgust, [[Roma forumı]]nda ibadethanelerniñ, [[Yuliyniñ Kuriyası|Kuriyanıñ]] ve [[Yuliy bazilikası]]nıñ restavratsiyası ve rekonstruktsiyasından ğayrı, [[Tsezar ibadethanesi]] ve Romanıñ siyasiy ayatınıñ yañı merkeziniñ qurulması içün mesül edi. [[Avgust Forumı]] [[Tsezar Forumı]] yanında peyda oldı, yaqın yerde [[İntiqamcı Mars İbadethanesi]] qurulğan edi, bu ise merkezni Martius Kampusınen bağlamaq yolunda yañı adım attı. [[Panteon]], [[Barışıq qurban yeri]], [[Avgust dürbesi]], qısmen sağ qalğan [[Martsellniñ teatri]], şimdi deyerlik bütünley yıqılğan büyük [[Agrippanıñ amamları]], saqlanmağan [[Balbusnıñ teatri]] ve Statiliy Tavrnıñ amfiteatri de quruldı. Avgust devrinde Palatin töpesi imperatorlarnıñ daimiy yaşağan yeri oldı{{sfn|Стачиоли|2019}}.

[[Fayl:Pantheon (Rome) - Right side and front.jpg|thumb|left|250px|[[Panteon]]]]
İmperator [[Neron]]nıñ zamanında, m.e. 63 senesi, Romada «[[Romanıñ büyük ateşi|büyük ateş]]» oldı. Neron şeerni tiklemege başladı, Avropada eñ büyük imperator rezidentsiyasını — [[Neronnıñ altın evi|Altın evni]] qurdurdı. Şeer bütünley, bu sefer daa dülber yañıdan quruldı. Palatin ve [[Eskilin]] arasındaki derede m.e. 75-80 seneleri [[Kolizey]] peyda oldı, onıñ etrafında bir sıra hızmet binaları bar edi.

İmperator [[Trayan]]nıñ zamanında imperator forumlarını Kampus Martiusnen birleştirüv leyhası [[Trayan forumı]] qurulması vastasınen bitirildi. Bu mimariy komplekskte [[Trayannıñ Sutunı]] buluna, o, şimdi de dünya mirasına kirsetilgen. İmperator [[Adrian]] şeerniñ infrastrukturasını inkişaf etmege devam ete, [[Venera ve Roma ibadethanesi]]ni qurdı, bu ise şeerniñ merkeziy qısmı ve Kampus Martius arasında bağ oldı. Bundan da ğayrı, Tiberniñ tışında bugünki künde [[Aziz Melek qalesi]] olaraq belli olğan dürbe quruldı, em de yañı tsirk quruldı. Panteonnıñ tiklenüvini de Adrianğa bağlaylar.

II asır Romada qurucılıq faaliyetiniñ eñ yüksek derecesi edi, bu ise -{''insulae''}- olaraq belli olğan çoq qatlı mesken binalarınıñ kenişlemesinde akis oluna. Lâkin III asırnıñ başınen [[Roma imperiyası]]nıñ iqtisadiy ve siyasiy vaziyetiniñ bozulması sebebinden qurucılıq suratı yavaşlay. Bu devirde [[Karakalla]] hamamları quruldı, olarnıñ qurulması imperatornıñ ölüminden soñ devam etti. III asırnıñ soñunda bütün şeerni ve şeer civarlarını, şu cümleden gümrük liniyasını ve pomeriy sıñırınıñ bir qısmını qaplap alğan uzunlığı 18 km olğan [[Avreliy]] divarı quruldı. IV asırda [[hristianlıq|hristian]] kilseleriniñ qurucılığı başladı.

[[Fayl:Eroberung roms 410.jpg|thumb|right|Vestgotlarnıñ Romanı zapt etmesi. XV asırnıñ miniatürası]]
330 senesi Roma öz paytaht statusını coydı, bu status [[Konstantiniye]]ge keçti. V asırda şeerni taladılar: 410 senesi [[Alarik]]niñ reberliginde [[vestgotlar]], 455 senesi ise [[vandallar]] tarafından{{sfn|Стачиоли|2019}}.

=== [[Orta asırlar]]da Roma ===
[[Fayl:Young_Folks'_History_of_Rome_illus420.png|thumb|left|[[Odoaker]] padişa ilân etile (resimni [[Şarlotta Meri Yang]] yaptı, 1880)]]
476 senesi [[Odoaker]], ulu [[türkler|türk]] seraskeri ([[Hunlar|hun]] tamırlı<ref name="Приск">''В. В. Латышев''. [http://www.vostlit.info/Texts/rus/Prisc/frametext.htm Приск Панийский. Готская история (фр. 8)] {{Wayback|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus/Prisc/frametext.htm |date=20080303192457 }}. // [[:ru:Вестник древней истории]], № 4. 1948.</ref><ref name="skrjinskaja">''[[:ru:Скржинская, Елена Чеславовна|Скржинская Е. Ч.]]'' Вступительная статья, перевод, комментарий // Иордан. О происхождении и деяниях гетов. Getica. СПб., 1995. С. 320, прим. 589.</ref>), soñki [[Ğarbiy Roma İmperiyası|ğarbiy Roma imperatorını]] tahttan devirdi ve İtalyanıñ qıralı oldı, amma birazdan [[Teodorih]] tahtqa çıqtı, onıñ ükümdarlığı şeerde keniş darqalğan restavratsiya faaliyeti başlandı.

[[Bizans İmperiyası|Vizantiya]] ve [[ostrogotlar]] arasındaki cenk vaqtında (536—552 seneleri) Roma altı kere qamaçavğa oğradı ve ükümet bir qaç kere deñiştirildi. Aynı zamanda ostrogot qıralları ve hususan [[Totila]] romalılar arasından çoqtan-çoq [[esir]]ler aldılar, bu ise eñ alicenap qorantalarnıñ yoq etilmesine sebep oldı ve Roma ealisini 30—50 biñ adamğa endirdi. Yerli halq arasında yetekçi rol, ekseriyetle ölgen Roma mırzalarından, [[Roma Papası]]na ve başqa ruhaniylerge keçti.

Soñraki eki asır devamında (570—750) İtaliyanıñ müim bir qısmı [[lombardlar]] tarafından Bizanstan alınğanda, papalar zayıf Bizansqa adiy tabiyliknen şeerniñ dünyaviy işlerinde birinci rol oynap başladılar.

Cemaat binalarınıñ çoqusı yavaş-yavaş yıqıla. Tek Teodorih keniş restavratsiya faaliyetini inkişaf etmege tırıştı, amma bu çoqqa yardım etmedi. Binalarnıñ yıqılğanınen nevbetteki zaptçılar olardan tunç, mermer ve diger paalı materiallar hırsızladı.

Papalarnıñ yükselmesinen şeerde [[Aziz Petrus bazilikası]]nıñ emiyeti arta ve şeerniñ merkezi [[Vatikan töpesi]]ne keçe, onıñ etrafında [[IV Leo]] devrinde yañı mudafaa qurulışları qurula. [[Papalıq devleti]], paytahtı Romada olğan mustaqil [[teokratik devlet]] olaraq, [[İtaliya birleşmesi]]ne qadar yaşadı.

Eski binalar maniasız yıqıldı, tek hristian [[kilse]]leri ya da feodal [[qale]]leri sığınğanları saqlanıp qalğan. Böyleliknen, Vatikan töpesiniñ yanında imtiyazlı yerleşken [[Adrian dürbesi]] [[Avreliy divarları]] qurulğan vaqıtta bile kiçik qalege çevirildi ve vaqıt keçtikçe bir qaç qamaçavğa dayanğan ve yeñilmez papanıñ [[Aziz Melek qalesi]]ne çevirildi.

=== [[Yañı zaman]]da ve [[zemaneviy tarih]]ta Roma ===
[[Fayl:Allied Forces in Rome, June 1944 TR1851.jpg|thumb|right|250px|[[Gitlerge qarşı koalitsiya|İttifaqdaş küçler]] Romada, 1944 senesi iyün ayı]]
1798 senesi [[fransızlar]] Romanı zapt etip, cumhuriyet ilân ettiler, papa [[VI Piyus]] sürgünlikke mecbur oldı ve anda vefat etti. Fransızlar 1798 senesi [[avstriyalılar]] ilerilegen soñ Romanı terk ettiler. [[VII Piyus]] 1800 senesi papa oldı, amma 1808 senesi [[Papalıq devleti]] lâğu etilgen soñ, [[Napoleon Bonapart|Napoleon]] onı öz vazifesinde qaldırdı. 1814 senesi Napoleon devirilgen soñ, VII Piyus Romağa qayttı.

1848 senesi olğan inqilâp papa [[IX Piyus]]nıñ qaçmasına ve 1849 senesi fransızlar tarafından tiklengen [[Roma Cumhuriyeti]]niñ qısqa bir ömürine sebep oldı. Roma 1870 senesi İtaliyanıñ paytahtı oldı. 1922 senesi [[faşizm|faşistler]] akimiyetni elge aldılar, Vatikan ise 1929 senesi mustaqil kvazidevlet oldı. [[Ekinci Cian cenki]] vaqtında Roma [[nemseler]] tarafından işğal etildi, amma büyük yıqıntılardan qurtuldı ve 1944 senesi azat etildi.

Roma cenkten soñ 1950-nci ve 1960-ncı senelerniñ başında cenkten soñki yañıdan quruv ve modernizatsiyanıñ «[[italyan iqtisadiy mücizesi]]niñ» bir qısmı olaraq büyük inkişaf etti. Bu devirde, -{''la dolce vita''}- («tatlı ömür») yıllarında, Roma [[moda]] şeerine çevirildi, şeerniñ tanılğan ''-{[[Cinecittà]]}-'' studiyasında «''-{[[Ben Hur]]}-''», «''-{[[Quo Vadis]]}-''», «[[Roma bayramı]]» ve «''-{[[La Dolce Vita]]}-''» kibi populâr klassik filmler çıqarıldı. Eali artuv tendentsiyası 1980-inci senelerniñ ortalarına qadar devam etti, o vaqıt kommunada 2,8 milliondan ziyade adam yaşadı. Bundan soñ adamlar yaqın şeer civarlarına köçip başlağanları içün, eali yavaş-yavaş eksildi.

== İqlim ==
[[Fayl:August Fischer - Udsigt over Tiberen mod Engelsborg og Peterskirken - 1895.png|thumb|right|350px|[[Tiber]]niñ [[Sant-Ancelo qalesi]] ve [[Aziz Pötr bazilikası]] tarafına manzarası. Avgust Fişer, 1895]]
Romanıñ [[subtropik iqlimi|subtropik]] [[Aq deñiz iqlimi|Aq deñiz]] iqlimi bar. Eñ çoq [[yağmur]]lar [[qış]]ta yağa, [[yaz]]da yağmurlar nisbeten siyrek ola. İqlimiy qış (yani orta künlük araretniñ sıfırdan aşağı turğan devir) yoq. Qış aylarında araret, adet üzre, 5-10 °C sıñırında tutula. Umumen, yazlar pek uzun ve sıcaq, qışlar yımşaq ve yağmurlıdır. Qışta ayazlar ve qar yağması siyrek ola, yazda ise avanıñ arareti +40°C-ten ziyade ola bile.
{{İqlim cedveli
| CEDVEL = 
| DIAGRAMM AVANIÑ ARARETI = 
| DIAGRAMM TINMALAR = 
| DIAGRAMM TINMALAR ÖLÇEV = 200
| MENBA = [http://www.wetter.de/wettervorhersage/39-7626-20/wetter-roma.html  Romanın iqlimi]
| Başlıq = Romanıñ iqlim cedveli
| Yer = Roma
<!-- Orta aylıq en yüksek avanıñ arareti °C ile -->
| hmjan = 11.1
| hmfeb = 12.6
| hmmär = 15.2
| hmapr = 18.8
| hmmai = 23.4
| hmjun = 27.6
| hmjul = 30.4
| hmaug = 29.8
| hmsep = 26.3
| hmokt = 21.5
| hmnov = 16.1
| hmdez = 12.6
<!-- durchschnittliche Niedrigsttemperatur für den jeweiligen Monat in °C -->
| lmjan = 4.5
| lmfeb = 5.4
| lmmär = 7.2
| lmapr = 9.8
| lmmai = 13.3
| lmjun = 17.2
| lmjul = 19.6
| lmaug = 19.4
| lmsep = 16.9
| lmokt = 12.8
| lmnov = 9.3
| lmdez = 6.4
<!-- durchschnittliche Temperatur für den jeweiligen Monat in °C -->
| avjan = 
| avfeb = 
| avmär = 
| avapr = 
| avmai = 
| avjun = 
| avjul = 
| avaug = 
| avsep = 
| avokt = 
| avnov = 
| avdez = 
<!-- durchschnittliche Niederschlagsmenge für den jeweiligen Monat in mm -->
| nbjan = 76
| nbfeb = 88
| nbmär = 77
| nbapr = 72
| nbmai = 63
| nbjun = 48
| nbjul = 14
| nbaug = 22
| nbsep = 70
| nbokt = 128
| nbnov = 128
| nbdez = 106
<!-- durchschnittliche Anzahl täglicher Sonnenstunden für den jeweiligen Monat in h/d -->
| shjan = 4.3
| shfeb = 4.7
| shmär = 6.6
| shapr = 7
| shmai = 8.6
| shjun = 9.4
| shjul = 10.8
| shaug = 9.9
| shsep = 8.1
| shokt = 6.4
| shnov = 4.1
| shdez = 3.3
<!-- durchschnittliche Wassertemperatur (Meere, Seen u.ä.) für den jeweiligen Monat in °C -->
| wtjan = 
| wtfeb = 
| wtmär = 
| wtapr = 
| wtmai = 
| wtjun = 
| wtjul = 
| wtaug = 
| wtsep = 
| wtokt = 
| wtnov = 
| wtdez = 
<!-- durchschnittliche Regentage für den jeweiligen Monat in d -->
| rdjan = 6
| rdfeb = 6
| rdmär = 8
| rdapr = 8
| rdmai = 6
| rdjun = 4
| rdjul = 2
| rdaug = 2
| rdsep = 5
| rdokt = 6
| rdnov = 8
| rddez = 8
<!-- durchschnittliche Luftfeuchtigkeit für den jeweiligen Monat in % -->
| lfjan = 
| lffeb = 
| lfmär = 
| lfapr = 
| lfmai = 
| lfjun = 
| lfjul = 
| lfaug = 
| lfsep = 
| lfokt = 
| lfnov = 
| lfdez = 
}}

== Eali sayısı ==
[[Fayl:Rome_(comune)_population_pyramid_in_2022.svg|thumb|right|400px|2022 senesi Romanıiñ eali piramidası]]
{{Wikidata/Population}}<br/>
<timeline>
Colors=
  id:lightgrey value:gray(0.9)
  id:darkgrey  value:gray(0.7)
  id:sfondo value:rgb(1,1,1)
  id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8)

ImageSize = width:555 height:373
PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30
DateFormat = x.y
Period = from:0 till:3000
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:250 start:0
ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:50 start:0
BackgroundColors = canvas:sfondo

BarData=
  bar:-350 text:-350
  bar:-200 text:-200
  bar:-44 text:-44
  bar:100 text:100
  bar:300 text:300
  bar:400 text:400
  bar:450 text:450
  bar:500 text:500
  bar:1000 text:1000
  bar:1500 text:1500
  bar:1600 text:1600
  bar:1700 text:1700
  bar:1750 text:1750
  bar:1800 text:1800
  bar:1850 text:1850
  bar:1900 text:1900
  bar:1950 text:1950
  bar:2000 text:2000
  bar:2020 text:2020

PlotData=
  color:barra width:20 align:left

  bar:-350 from:0 till: 30.000
  bar:-200 from:0 till: 150.000
  bar:-44 from:0 till: 1000.000
  bar:100 from:0 till: 1650.000
  bar:300 from:0 till: 1200.000
  bar:400 from:0 till: 1100.000
  bar:450 from:0 till: 80.000
  bar:500 from:0 till: 50.000
  bar:1000 from:0 till: 30.000
  bar:1500 from:0 till: 50.000
  bar:1600 from:0 till: 100.000
  bar:1700 from:0 till: 130.000
  bar:1750 from:0 till: 145.000
  bar:1800 from:0 till: 163.000
  bar:1850 from:0 till: 175.000
  bar:1900 from:0 till: 420.000
  bar:1950 from:0 till: 1600.000
  bar:2000 from:0 till: 2600.000
  bar:2020 from:0 till: 2780.000
PlotData=
  bar:-350 at: 30.000 fontsize:S text: 30 shift:(-8,5)
  bar:-200 at: 150.000 fontsize:S text: 150 shift:(-8,5)
  bar:-44 at: 1000.000 fontsize:S text: 1.000 shift:(-10,5)
  bar:100 at: 1650.000 fontsize:S text: 1.650 shift:(-10,5)
  bar:300 at: 1200.000 fontsize:S text: 1.200 shift:(-10,5)
  bar:400 at: 1100.000 fontsize:S text: 1.100 shift:(-10,5)
  bar:450 at: 80.000 fontsize:S text: 80 shift:(-10,5)
  bar:500 at: 50.000 fontsize:S text: 50 shift:(-10,5)
  bar:1000 at: 30.000 fontsize:S text: 30 shift:(-10,5)
  bar:1500 at: 50.000 fontsize:S text: 50 shift:(-10,5)
  bar:1600 at: 100.000 fontsize:S text: 100 shift:(-10,5)
  bar:1700 at: 130.000 fontsize:S text: 135 shift:(-10,5)
  bar:1750 at: 145.000 fontsize:S text: 135 shift:(-10,5)
  bar:1800 at: 163.000 fontsize:S text: 163 shift:(-10,5)
  bar:1850 at: 175.000 fontsize:S text: 175 shift:(-10,5)
  bar:1900 at: 420.000 fontsize:S text: 420 shift:(-10,5)
  bar:1950 at: 1600.000 fontsize:S text: 1600 shift:(-10,5)
  bar:2000 at: 2600.000 fontsize:S text: 2600 shift:(-10,5)
  bar:2020 at: 2780.000 fontsize:S text: 2780 shift:(-10,5)

</timeline>

== İqtisat ve siyaset ==
[[File:Paolo Monti - Roma Eur 1967 stazione Fermi.jpg|thumb|right|Romanıñ iş rayonı, 1967 senesi]]
Roma İtaliyanıñ paytahtıdır, şunıñ içün anda devletniñ bütün esas institutları, şu cümleden [[İtaliya prezidenti|prezident]], [[İtaliya nazirler şurası|ükümet]], [[İtaliya parlamenti|parlament]], [[İtaliyanıñ esas qanun mahkemesi|Konstitutsiya Mahkemesi]] ve [[İtaliya Cumhuriyetiniñ Yuqarı Kassatsion Mahkemesi]] buluna. Romada İtaliya ve Vatikandaki (daa doğrusı, [[Muqaddes Taht]]daki) bütün memleketlerniñ diplomatik missiyaları bar. [[Birleşken Milletler]] Teşkilâtınıñ bazı ihtisaslaşqan agentlikleriniñ ştab-kvartiraları da Romadadır, hususan, [[Birleşken Milletlerniñ Azıq ve köy hocalığı teşkilâtı]], [[Halqara köy hocalığını inkişaf ettirüv fondu]], [[Dünya aşayt programması]], [[Halqara Medeniy mülkni qorçalav ve tiklev ilmiy tedqiqat merkezi]] ve [[NATO mudafaa kolleci]].

Romanıñ iqtisadiyatında ağır sanayı aman-aman yoq. Hızmetler, yüksek tehnologiya şirketleri (-{[[IT]]}-, aerokosmos, [[Mudafaa istisalında|mudafaa]], telekommunikatsiya), araştırma, qurucılıq ve ticaret faaliyeti (hususan bank), em de büyük turizmniñ inkişafı pek dinamik ve şeer iqtisadiyatı içün soñ derece müimdir. Roma [[Fyumiçino]] halqara ava limanında İtaliyada eñ büyügidir, şeerde İtaliyanıñ büyük şirketleri ekseriyetiniñ ştab-kvartiraları, em de dünyanıñ 100 eñ büyük şirketlerinden üçüniñ ştab-kvartiraları buluna: «''-{[[Enel]]}-''», «''-{[[Eni]]}-''» ve «''-{[[Telekom İtaliya]]}-''»<ref name="Forbes">{{cite news |url=https://www.forbes.com/2006/03/29/06f2k_worlds-largest-public-companies_land.html |title=The World's 2000 Largest Public Companies |first=Scott |last=DeCarlo |date=30 March 2006 |work=Forbes |access-date=16 January 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070113092755/http://www.forbes.com/2006/03/29/06f2k_worlds-largest-public-companies_land.html |archive-date=13 January 2007}}</ref>. Roma aglomeratsiyası $167,8 mlrd [[UMV]] bar edi, adam başına ise — $38.765<ref name="Brookings">{{cite web |url=http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |title=Global city GDP 2011 |publisher=Brookings Institution |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130605135349/http://www.brookings.edu/research/interactives/global-metro-monitor-3 |archive-date=5 June 2013}}</ref>.

== Meraqlı yerler ==
[[Fayl:Forum_Romanum_Rom.jpg|thumb|left|250px|[[Roma forumı]], ortasında — [[Saturn ibadethanesi]]niñ sutunları, olarnıñ artında — [[Septimiy Severniñ ğalebe kemerleri]]]]
[[Fayl:Altare della Patria (Roma).jpg|thumb|left|250px|[[Vittoriano]]]]
*[[Roma forumı]] ({{lang-la|Forum Romanum}}), qadimiy Romanıñ iqtisadiy, siyasiy ve diniy merkezi.
*[[İmperator forumları]] ({{lang-la|Fori imperiali}}), qadimiy mimariy binalarnıñ harabeleri.
*[[Kolizey]] ({{lang-la|Colosseum}}), [[qadimiy Roma]] [[amfiteatr]]i.
*[[Panteon]] ({{lang-it|Pantheon}}), qadimiy Roma bütün allalarnıñ ibadethanesi.
*[[Kapitolium töpesi]] ({{lang-la|Capitolium , Capitolinus mons}}, {{lang-it|Campidoglio , Mönte Kapitolino}}) — Qadimiy Romanıñ peyda olğan yedi töpesinden biri. Töpelikte dünyadaki eñ qadimiy cemaat müzeyi — [[Kapitolium müzeyleri]] ve [[Mark Avreliy]]niñ eykeli bar.
*[[Büyük tsirk]] ({{lang-la|Circus Maximus}}), qadimiy Romanıñ eñ büyük ippodromı.
*[[Appian yolu]] ({{lang-la|Via Appia}}), Romanıñ qadimiy cemaat yollarından eñ emiyetlisi.
*Başta Adriannıñ mezarı olğan [[Sant-Ancelo qalesi]] ({{lang-it|Castel Sant' Angelo}}) orta asırlarda qale olaraq yañıdan quruldı.
*Aziz Petrus baş kilsesi ({{lang-it|Basilica di San Pietro}}), [[Avropa]]da eñ büyük kilse, [[katoliklik]]niñ merkezi (Vatikannıñ territoriyasında yerleşken).
*[[Navona meydanı]] ({{lang-it|Piazza Navona}}) [[Can Lorentso Bernini]]niñ «[[Dört özenniñ çeşmesi]]» ile.
*[[Spanya meydanı]] ({{lang-it|Piazza di Spagna}}) ve [[İspan basamaqları]] ({{lang-it|Scalianta di Spagna}}). İspan basamaqları Spanya meydanındadır [[Qayıq çeşmesi]]nden [[Santissima Trinita dey Monti]] ({{lang-it|Ss. Trinita dey Monti}}) kilisesine alıp bara.
*[[Trevi çeşmesi]] ({{lang-it|Fontana di Trevi}}), Romada eñ belli çeşme, ve [[qaplı baqa çeşmesi]] ({{lang-it|Fontane delle Tartarughe}}).
*[[Villa Borgeze]] ({{lang-it|Villa Borghese}}) ve onıñ içinde yerleşken sanat müzeyi.
*[[Pyattsa del Popolo]] ({{lang-it|Piazza del Popolo}}), onıñ üstünde öbelisk ve çeşme yerleşken.
*[[Aqiqat ağzı]] ({{lang-it|Bocca della Verità}}) — [[Triton]]nıñ (ya da Okeannıñ) maskası tasvirlengen antik tögerek mermer plita.
*[[Vittoriano]] ({{lang-it|Il Vittoriano}}) — İtaliyanıñ birleşmesi hatırasına qoyulğan abide.
*[[Dünya sergi kvartalı]] — [[Benito Mussolini]] qurğan saray.
*[[Pigorini müzeyi]] — qadimiy tarih, antropologiya ve etnografiya boyunca kollektsiyalarnen.
*[[İtaliya forumı]] (evelde ''Mussolini forumı'') — Benito Mussolini qurğan sport kompleksi.

== İhtar ==
<references/>

== Edebiyat ==
;Qullanılğan edebiyat
* {{книга
 |автор=[[:ru:Розенберг, Артур|Rosenberg A]].
 |заглавие=Romulus
 |издание=[[:ru:Паули-Виссова|Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft]]
 |место=
 |издательство=
 |год=1914
 |band=I A, 1
 |kolonnen=1074—1104
 |ref=Rosenberg
}}
* {{книга|автор= Ungern-Sternberg J.|часть = Romulus – Versuche, mit einem Stadtgründer Staat zu machen |основной автор = |заглавие = Von Romulus zu Augustus. Große Gestalten der römischen Republik |год = 2000|вид = |ответственный = K.-J. Hölkeskamp|ref=Ungern-Sternberg}}
* {{книга |автор=[[:ru:Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=[[:ru:Географические названия мира. Топонимический словарь]]|издание=2-е изд., стереотип|ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |ссылка= |место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2002|том= |страниц=512|страницы=|isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000 |ref=Поспелов}}
* {{книга|автор=Стачиоли Р. А.|заглавие=Рим. Прошлое и настоящее. С реконструкциями|издание=2-е изд|издательство=VISION S.r.l.|год=2019|страниц=100|ref=Стачиоли}}
* {{книга
 | автор         = [[:ru:Циркин, Юлий Беркович|Циркин Ю.]] 
 | заглавие      = Мифы Древнего Рима
 | место         = М.
 | издательство  = Астрель, АСТ
 | год           = 2000
 | страниц       = 560
 | серия         = 
 | isbn          = 5-17-003989-1
 | ref           = Циркин
}}

;Qoşma edebiyat
* {{книга |год=1925 |заглавие=Guida d'Italia |том=IV |издательство=CTI |место=Rome |язык=it |ref=Bertarelli |автор=Bertarelli, Luigi Vittorio}}
* {{книга |год=2006 |заглавие=Roman Art. An American's View |издательство=Di Renzo Editore |место=Rome |isbn=978-8883230851 |автор=Brilliant, Richard}}
* {{книга |заглавие=Guida archeologica di Roma |издательство=[[:en:Arnoldo Mondadori Editore]] |год=1984 |язык=it |место=Milano |ref=Coarelli |автор=Coarelli, Filippo}}
* De Muro, P., Monni, S., Tridico, P. (2011), [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1468-2427.2010.00993.x/abstract «Knowledge-based economy and social exclusion: shadow and light in the Roman socioeconomic model», in ''International Journal of Urban and Regional Research'' Vol. 35 issue 6, pp. 1212—1238, November.]
* {{книга |заглавие=Rome – Eyewitness Travel |издательство=DK |год=2006 |isbn=978-1405310901}}
* {{книга |год=2011 |заглавие=Rome |издательство=[[:en:Weidenfeld & Nicolson]] |автор=Hughes, Robert}}
* {{книга |заглавие=Dtv-atlas zur Weltgeschichte |том=1 |язык=de |год=1964 |издательство=Ex Libris |место=Zürich |автор=Kinder, Hermann; Hilgemann, Werner}}
* {{книга |год=2002 |заглавие=La Grande Guida di Roma |издательство=Newton & Compton Editori |место=Rome |isbn=978-8882890537 |язык=it |ref=Lucentini |автор=Lucentini, Mario}}
* {{книга |год=2007 |заглавие=Roma ieri, oggi, domani |издательство=Newton & Compton Editori |место=Rome |язык=it |ref=Rendina |автор=Rendina, Mario}}
* {{книга |год=1999 |заглавие=Roma Esoterica |издательство=Newton & Compton Editori |место=Rome |isbn=978-8882892654 |язык=it |ref=Spoto |автор=Spoto, Salvatore}}

;XIX asırnıñ kitapları
* H. Jordan, «Topographie der Stadt Rom im Alterthum» (т. I, 1878; т. II, 1871);
* О. Gilbert, «Geschichte und Topographie der Stadt Rom im Altertum» (I, 1883; II, 1885; III, 1890);
* O. Richter, «Topographie der Stadt Rom» (в III т. Iw. Müller, «Handbuch der Klassischen Altertumswissenschaft», Нёрдлинген, 1889);
* Hülsen et Kiepert, «Formae urbis Romae antiquae accedit nomenclator topographicus» (Б., 1896).


{{commons|Rome}}
{{Avropanıñ ulu şeerleri}}
{{Nümüneviy maqaleler}}
[[Kategoriya:Roma| ]]