Kâğıt
Kâğıt (ital. bombagia, latin. bombacium) — 250 grammğa qadar kvadrat metr kütleliginde bir-birine sımarlanğan ösümlik liflerinden ibaret olğan malzemedir, onda yapıştırıcı maddeler, mineral toldurıcılar, himiyeviy ve tabiiy lifler, pigmentler ve boyalar ola bile. Basma, paketleme ve farqlı tehnikiy maqsatlarnen qullanıla (filtrleme, elektrik izolâtsiyası, sorbsiya ve ilâhre).
Tarih[deñiştir | kodunı deñiştir]
Kâğıtnıñ peyda oluvınıñ evelki devirine insan tiliniñ işaretler yardımınen yetkizüvniñ birinci ceryanlarından ve vastalarından kelip çıqqan yazı saasındaki insaniyetniñ asırlıq asabalığı kirsetile. Ağzaviy tilni yetkizüv vastalarınıñ çoqça sayısı ve semereliligi insaniyetni yazma işaretler qalğan vastalarnı mükemmelleştirmege mecbur etti. Ve bu variantlardan biri insanlarnıñ mal-mülküni berüv vastası olaraq kâğıtnıñ şekillenüvi edi.
Bu ceryanda qanun çıqarıcılar qadimiy mısırlılar (papirusnıñ medeniyetke kirsetilmesi) ve qıtay esnafçıları (olar zemaneviy kâğıtnıñ ecdatları sayılalar) sayılalar. Bu eki tehnologiyanıñ farqı şekil ve tertipte: papirusnı yaratqanda onıñ qısımları biri-birine yapışalar, yani papirus lifleri üzülmeyler ve olar öz tabiiy tertibini saqlap qalalar; amma qıtay kâğıtında kedr ya da saman, soñra ise bambuk negizleri öyle bir alğa ketirildi ki, olarnıñ lifleri tasavurlı tertipte oldı, yani olarnıñ hususiyetleri matseratsiya ya da parçalanuv ile deñişe edi.
Asiyada[deñiştir | kodunı deñiştir]
Tsay Lunden evel Qıtay bambuktan, kedrden, daa evel red etilgen yipek qurtlarınıñ piçenlerinden yapılğan yipekten kâğıtqa beñzegen material yapa edi. Qadimiy induslar fil kibi büyük ot aşağan ayvanlarnıñ qaldıqlarından yağmurdan soñ suv gölinde kâğıtqa beñzegen bir listniñ peyda oluvınıñ tabiiy ceryanını tapqanlar. Böyle kâğıt çıqarğan zavodlar Indistan ve Tailandta şimdi de bar.[1]
Lâkin bambuk ağır, yipek ise paalı edi. Böyle liflerden yapılğan kâğıt qolaylıqnen dımlana ve nazik ola edi. Tsay Lun nazir-mesleatçı olaraq tayinlendi ve oña daa uçuz ve tehnologiya ceetinden ileri istisal usulını tüşünip çıqarmaqnı emir ettiler. Onıñ qıdıruvı onı balqurtlarğa alıp keldi. O qıdırğan şeyge eñ kelişe edi ki, balqurt yuvaları yapılğan ince, lâkin qattı material.
Yuva qurmaq içün material ölgen ağaç ve ösümlik lifleri edi, olarnı balqurtlar er yerden toplaylar - meselâ, ağaçlardan, qoralardan ve ağaç qurucılıq materiallarından. Tsellülozağa zengin olğan bu hammalnı böcekler yahşı etip çaynaylar ve yapışqan, aqsillerge zengin tüküriknen dımlaylar. Arı tüküregi, dımlatmaqtan ğayrı, lifke suv aydağan hususiyetlerni bere (aqsillerni kollagen (o da, ola bilir, mum (tozçuq)) ya da nişasta (azilgen yapraqlar) ile ölçülemek, ya da balqurt tüküreginde ekisiniñ qarışmasını bere). Soñ yımşaqlanğan lifli kütle quruy ve yengil, qattı ve ğayet qattı kâğıtqa çevirile. Tsay Lun lifni ezdi ve yüzlernen tecribe keçirgen soñ, böyle bir şeyni dut qabuğından, kedr bastından, yırtılğan balıqçı ağlarından ve eski qumaçlardan, dut lifinden ve ağaç külden yapmaq mümkün, degen neticege keldi. Bularnıñ episini suvnen qarıştıra ve peyda olğan kütleni qalıp üstüne (ağaç ramka ve bambuk elek) qoydı. Küneşte quruğan soñ, taş yardımınen kütleni tegizley edi. Neticede qattı kâğıt yapraqları peyda oldı.
Kütleviy ölçüli «klassik» kâğıtnı Tsay Lun m.e. d.
Tsay Lunniñ ihtirasından soñ kâğıt çıqaruv ceryanı tez eyileşip başladı. Qaviyligini arttırmaq içün olarğa nişasta, yalpaq, tabiiy boyalar ve ilâhre qoşıp başladılar.
Çoq vaqıt devamında Orta Asiyada 751 senesi Talas cenkine qadar kâğıt yapılmağanına işanıla edi. Esirge tüşken qıtaylar arasında öz zenaatını Samarqandğa ketirgen kâğıt ustaları da olğanı tahmin etildi. Amma arheologlar III asırğa kelgende, Şarqiy Türkistannıñ Turpan, Hotan, Dunhuan kibi şeerlerinde endi kâğıt çıqarılğanını isbatladılar. Bu şeerler sogdiy ticaret evleriniñ faaliyeti sayesinde Tân-Şandan ğarptaki Orta Asiyanen sıq ticaret alâqasında ediler. Alış-verişçiler yañı ihtirasnı avesliknen elge aldılar ve evde bu ceryannı tekrarlamaq içün, onı çıqaruvnıñ inceliklerini tez ögrendiler.
VII asırnıñ başında kâğıt yapuv usulı Koreyada ve Yaponiyada belli ola. VII-VIII asırlarda endi Orta Asiyada, Koreyada, Yaponiyada ve diger Asiya memleketlerinde kâğıt istisalcılığı şekillene edi. Hususan Samarqand kâğıtı meşur edi.
Avropada[deñiştir | kodunı deñiştir]
Kâğıt Avropağa tez barıp yetmedi. İtaliyada XI asırdan başlap çırpaqlardan kâğıt çıqarıp başladılar. Orta asırlarda italyan kâğıtçıları usta ustalar sayıla ediler. İtaliyalılar kâğıtnı özleri uydurğanlarını idda ete ediler, atta nasıl şaraitte olğanını ayta ediler: sanki abbat tarafından lâyıq olmağan şekilde aqaretlengen bir rafiq kamerağa kelip, açuvlanıp, kölmegini yırtıp, tişlerinen kemire başlay, tüküre çıqarmaq içün saqız. Özüne kelip, çaynağan bezniñ bir muşını körgen soñ, onı tutıp, plitkalı soba üstüne taşladı. Bir qaç aydan soñ, belli bir bayramdan evel, rafiq odasını temizlemege başlay ve quruğan piteni furundan çıqarğan soñ, onıñ bir tarafı tegiz, pergament kibi olğanını esledi. O, üstüne siyanen yazmağa tırıştı ve areket muvafaqiyetli oldı.
Uzaq vaqıt devamında kâğıt pek primitiv şekilde yapıla edi: massanı ağaç mırtıqlarnen iriticide elnen taptap, setli tüplü qalıplarğa köpçeklep çıqara ediler. XVII asırnıñ ekinci yarısında cıyma apparatı, rulonnıñ tapılması istisalnıñ inkişafı içün büyük emiyetke malik edi. XVIII asırnıñ soñunda rulonlar endi çoq miqdarda kâğıt tsellülozasını çıqarmağa imkân berdi, lâkin kâğıtnı elnen dögmek (skovarlamaq) istisalnıñ ösmesini keçiktirdi.
1799 senesi N. L. Robert (Frantsiya) kâğıt yapqan maşinanı uydurdı, o, soñsuz arekette olğan set yardımınen kâğıtnıñ dögmesini mehanizatsiya ete. İngilterede qardaşlar Genri ve Sili Furdrinye Robertniñ patentini satın alıp, ebbniñ mehanizatsiyası üzerinde çalışmağa devam eteler ve 1806 senesi kâğıt yapqan maşinağa patent alalar.
XIX asırnıñ ortalarına kâğıt maşinası toqtamayıp ve çoqça avtomatik şekilde çalışqan mürekkep bir agregatqa çevirildi.
Başta Avropada kâğıt esasen çırpaqlardan yapıla edi, amma XIX asırda istisalnıñ artması hammalnıñ yañı menbalarınıñ peyda oluvına sebep oldı: ağaç tsellülozasını (1844 s.) ve tsellülozanı (1866 s.) çıqarmaq içün usullar tapıldı.
20-nci asırda kâğıt çıqaruv toqtamayıp aqqan tehnologik sheması, küçlü issilik elektrostantsiyaları ve yarımfabrikat lifli mahsulatlar çıqarmaq içün mürekkep himiyaviy ustahaneleri olğan büyük, yüksek mehanizatsiyalaştırılğan sanayığa çevirildi.
İşlep çıqaruv tehnologiyası[deñiştir | kodunı deñiştir]
Kâğıtnıñ esas komponentleri tsellüloza ve ağaç tsellülozasıdır. Kâğıtqa belli bir öptik ve tehnologik hususiyetler bermek içün esas kütlege çeşit kirler (ince uvalanğan mineral qarışmalar: ölçüleştirüv maddeleri, boyalar, toldurıcılar ve ilâhre) qoşula.
Kâğıt yapıştıruv yüzü usulınen yapıla, yani kâğıt üstüne yapıştırıla. Bunıñ içün mödifikatsiyalanğan nişasta ya da karboksimentil tsellülozanıñ natriy tuzu qullanıla. Kütlege tuz da kirsetmek mümkün; soñra kanifol, kanifol-parafin ya da sintetik yapıştırıcılar qullanıla. Ölçülerni belgilemek kâğıtnıñ gidrofoblığını arttıra, basma siyasını yahşı qabul etmege yardım ete, bu ise, hususan, yalpaq ofset basması yardımınen basmaq içün nisbetlengen kâğıt içün pek müimdir.
Kâğıt massasına toldurıcılar (kaolin, talk, gips, titan dioksidi, bor ve ilâhre) kirsetilgende, onıñ yüzüniñ tegizligi arta ve kâğıtnıñ şeffaflığı eksile. Toldurıcılarnıñ ziyade kirsetilmesi küçlü toz çıqaruvına sebep ola ve kâğıtnıñ yüzüniñ qattılığını eksilte, bu ise ayrı qısımlarnıñ yırtıluvına, olarnıñ ofset tsilindr palubasına yapışmasına ve basma basmalarnıñ keyfiyetiniñ eksilmesine ketire. Diger taraftan, nakleykanı yuvmaq içün basma maşinasını sıq-sıq toqtatmaq basma maşinasınıñ mahsuldarlığını sezilerli derecede eksilte ve basılğan basmalarnıñ aynılığını temin etmey. Böyle adiselerni yoq etmek içün ofset kâğıtqa başqa usullarnen basmaq içün nisbetlengen kâğıtqa köre daa az toldurıcı kirsetile.
Keyfiyetli kitap, mecmua ve sanat mahsulatları çıqarmaq içün borlı kâğıt çıqarıla. Borlı kâğıtnıñ tegizligi ve beyazlığına kâğıt üstüne bariy öksidi mineral suspenziyasını qoymaq yardımınen irişeler. Yüz qatlamını sürtken soñ, kâğıtnı qurutalar, soñra super taqvimlerde taqvim eteler.
Basma kâğıtları em rulonlarda, em de 0,05 — 0,5 mm qalınlıqta, bir kvadrat metrde 300 g qadar massa olğan listlerde çıqarıla.
Kâğıtnıñ çeşitleri[deñiştir | kodunı deñiştir]
Maqsatqa köre kâğıt çeşitleri böyle bölüneler:
- Vatman — resim yapmaq ve boyalamaq içün yüksek abraziv qarşılıqlı, qaba yüzü olğan, ağır yapıştırılğan kâğıt;
- verdol kâğıt — örnekli qumaçlar çıqarmaq içün sıñırlı qaldıq deformatsiyası olğan toldurıcısız yapıştırılğan maşina kibi tegiz kâğıt;
- Verge kâğıt — maşina yönelişinde yaqın aralıqtaki parallel sızıqlarnıñ suv tamğası olğan kâğıt, olarnı bazıda doğru köşelerde siyrek aralıqtaki sızıqlar keseler;
- sanitar-gigiyena mahsulatları içün kâğıt — ince sorbent kâğıt, krep ya da tegiz, sorbtsiya ya da dımlıqqa qarşı turuv standartlaştırılğan köstergiçi olğan;
- basma kâğıt - neşriyat mahsulatlarını basmaq içün kâğıt (intaglio basma kâğıt, basma/köpiroval içün kâğıt ve ilâhre)
- gofratsiya içün kâğıt — göfrirovannıy karton çıqarmaq içün standartlaştırılğan qattılıq köstergiçi olğan kâğıt;
- qaplamalı kâğıt — terkibi kâğıtnıñ maqsadına köre belgilengen qaplama qoyulğan kâğıt (elektrograf içün kâğıt, foto kâğıt, kopiya kâğıt ve ilâhre);
- elektrik izolâtsiyası içün kâğıt — elektrik izolâtsiyası borularınıñ ortasında izolâtsiya qatlamı içün katrannen siñdirilgen kâğıt;
- elektrolit kondensatorları içün kâğıt — ekşilik ve sirkelilik köstergiçleriniñ sıñırlı qıymetlerinen harakterlengen yüksek yutuv qabiliyeti olğan elektrik izolâtsiyası kâğıt; öksid-elektrolit kondensatorlarındaki prokladkalar içün;
- resim kâğıt — qalem, siya ya da akvarel boyalarınen resim yapmaq içün tegiz ya da qaba yüzü olğan qaviy, qattı yapıştırılğan kâğıt;
- maşinalarda mahsulatlarnı qaplamaq içün kâğıt — mahsulatlarnı avtomatik qaplamaq içün, em de içimlikler içün bir kerelik kâğıt savutlar çıqarmaq içün yapıştırılğan kâğıt;
- filtr kâğıt — belli bir keçirimlilik ve ayıruv qabiliyeti olğan yutqan kâğıt:
- ava filtr kâğıt — ava filtrleriniñ filtr elementlerini yapmaq içün qalın filtr kâğıt;
- yağlav ve suvutuv suvlarını süzmek içün kâğıt — suvlarnı ince ve qaba temizlemek içün filtrler içün ince süzgüçli dımğa qarşı uzun lifli kâğıt;
- negiz kâğıt — çeşit terkipli ve hasiyetli kâğıt, uyğun işlev, siñdirüv ve qaplama yolunen bir çoq çeşit kâğıt, kâğıt mahsulatları ve lifler çıqarmaq içün negiz olaraq qullanılğan;
- divar kâğıtları — divar qağıtlarını basmaq içün bir taraflı dımlatuv vaqtında sıñırlı yutuv qabiliyeti olğan orta kül kâğıttır.
- çoq kere qullanıla bilgen kâğıt — altı ay devamında yazılar saqlanğan ve silmekni 100 kereden ziyade tekrarlamaq mümkün olğan kâğıt.
Eñ büyük kâğıt çıqarğanlar[deñiştir | kodunı deñiştir]
- Möndi (Avstriya)
- Halqara kâğıt (AQŞ)
- UPM (Finlândiya)
- Arktika kâğıtları (Şvetsiya)
- M-Real (Finlândiya)