İçeriğe atla

Aq deñiz

Bağlantılarnı deñiştir
QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI
Aq deñiz

Aq deñiz — Atlantik okeanına bağlı olğan, Aq deñiz basseyni etrafında bulunğan ve deyerlik tamamen qara ile qapatılğan bir deñiz: şarqta Ğarbiy Asiyadaki Levantnen, şimalde Ğarbiy Asiyadaki Anadolu ve Cenübiy Avropanen, cenüpte Şimaliy Afrikanen ve ğarpta deyerlik Mağrip-İspaniya sıñırınen. Aq deñiz tahminen 2 500 000 km² meydanlığını qaplay[1], bu, dünya okean yüzüniñ 0,7%-ine kele, amma onıñ Atlantik okeanına Cebelitarıq boğazı vastasınen bağlanuvı — yani Atlantik okeanını Aq deñizge bağlağan ve Avropadaki Pireney yarımadasını Afrikadaki Mağripten ayırğan tar boğaz — keñligi tek 14 km.

Geologik deliller köstere ki, tahminen 5,9 million yıl evelsi Aq deñiz Atlantik okeanından ayırılğan edi ve Messina tuzlulıq krizisi vaqtında, qararnen 600 000 yıl devamında, qısmen ya da tamamen qurığan edi, soñra ise tahminen 5,3 million yıl evelsi Zanklin suv basması neticesinde qaytadan suvnen tolğan.

Bu deñiz, qadimiy zamanlarda tacirler ve seyaatçılar içün müim bir marşrut olıp, regiondaki halqlar arasında ticaret ve medeniy alış-verişni qolaylaştırğan. Aq deñiz regionınıñ tarihi bir çoq zemaneviy cemiyetlerniñ peyda oluvı ve inkişafını añlamaq içün pek müimdir. Roma İmperiyası asırlarca deñiz üzerinde deñiz ükümdarlığını saqlap kelgen ve onıñ bütün yalı boylarını idare etken yekâne devlet olğan.

Aq deñizniñ ortalama terenligi 1500 m, qayd etilgen eñ teren noqtası ise İon deñizindeki Kalipso çuqurlığında 5109 ± 1 m teşkil ete. O, 30° ve 46° ş.e. enlikleri ve 6° ğ.b. ve 36° ş.b. boyluqları arasında buluna. Onıñ ğarptan şarqqa uzunlığı, Cebelitarıq boğazından Türkiyeniñ cenübiy-şarqiy yalısındaki İskenderun körfezine qadar, qararnen 4000 kilometrdir. Şimalden cenüpke uzunlığı farqlı yalı sızıqlarına köre pek deñişe ve tek tüz marşrutlar esapqa alınğanına bağlıdır. Uzunlıq deñişmelerini de esapqa alğanda, çoq milletli Triyest körfezinen Sidra körfeziniñ Libiya yalısı arasındaki eñ qısqa gemi yolu qararnen 1900 kilometrdir. Suv arareti qışta yımşaq, yazda ise sıcaq ola ve yağıntılarnıñ ekseriyeti serin aylarda yağğanı içün Aq deñiz iklim tipine adını bere. Onıñ cenübiy ve şarqiy yalıları içkeride pek uzaq olmağan sıcaq çöller boyunca uzana, amma Aq deñizniñ bütün taraflarındaki yalı boyu, adetince, küçlü deñiz tesirine oğray.

Aq deñizni ve onıñ etrafındaki deñizlerni saat miline köre sarıp alğan memleketler şulardır: İspaniya, Frenkistan, Monako, İtaliya, Sloveniya, Hırvatistan, Bosna ve Hersek, Montenegro, Arnavutlıq, Yunanistan, Türkiye, Suriye, Lübnan, İsrail, Filistin (Ğaza sektoru), Mısır, Libiya, Tunis, Cezair ve Mağrip; Qıbrız ve Malta deñizde bulunğan ada memleketleridir. Bundan da ğayrı, Şimaliy Qıbrız (de-fakto devlet) ve Büyük Britaniyanıñ eki deñiz artı territoriyası (Akrotiri ve Dekeliya ve Cebelitarıq) da Aq deñiz yalılarına çıqa. Suv toplav basseyni daa bir çoq başqa memleketni qaplap ala, Nil ise Aq deñizge tökülgen eñ uzun özendir.[2] Aq deñiz pek çoq adanı qaplap ala, bazıları vulkanik menşelidir. Em meydanlıq, em de eali ceetinden eñ büyük eki ada — Siciliya ve Sardiniyadır.

Adları ve etimologiyası

[deñiştir | kodunı deñiştir]
Wadj-Ur ya da Wadj-Wer, Aq deñizniñ qadimiy Mısır adı
Pek kesik yalı sızığı ve çoq sayılı adaları olğanı içün, Yunanistan eñ uzun Aq deñiz yalı sızığına saiptir.

Qadimiy Mısırlılar Aq deñizni Wadj-wr/Wadj-Wer/Wadj-Ur (wꜣḏ-wr) dep adlandıra ediler. Bu termin (doğrudan-doğru „büyük yeşil”) Qadimiy Mısırlılar tarafından işlep-çıqarılğan Nil deltasınıñ şimalindeki papirus qamışlıqlarınen harakterlengen yarı qatı, yarı suvlu regionğa ve, keñ manada, ondan arığa deñizge berilgen ad edi.[3]

Qadimiy Yunanlar Aq deñizni sadece ἡ θάλασσα (hē thálassa; „Deñiz”) ya da bazıda ἡ μεγάλη θάλασσα (hē megálē thálassa; „Büyük Deñiz”), ἡ ἡμετέρα θάλασσα (hē hēmetérā thálassa; „Bizim Deñizimiz”), ya da ἡ θάλασσα ἡ καθ’ ἡμᾶς (hē thálassa hē kath’hēmâs; „etrafımızdaki deñiz”) dep adlandıra ediler.

Romalılar onı Mare Magnum („Büyük Deñiz”) ya da Mare Internum („İçki Deñiz”) ve, Roma İmperiyasından başlap, Mare Nostrum („Bizim Deñizimiz”) dep adlandıra ediler. Mare Mediterrāneum termini soñra peyda ola: Solin körünir ki, bunı III asırda qullanğan, amma onıñ bizge qadar saqlanıp qalğan eñ erte şaatlığı VI asırğa[4], Seviliyalı Isidornıñ yazılarında rastkele.[5] Bu, Latin tilinde „qaranıñ ortasında, qara içinde” manasına kele, medius („orta”), terra („qara, yer”) ve -āneus („tabiatına saip olğan”) sözleriniñ birleşmesidir.

Zemaneviy yunan adı Μεσόγειος Θάλασσα (mesógeios; „qara içinde”) Latin adınıñ bir kalkasıdır (köçürmesidir), μέσος (mésos, „ortada”) ve γήινος (gḗinos, „yerge ait”), γῆ (gê, „qara, yer”) sözlerinden. Asıl manası „yer ortasındaki deñiz” olğan ola bilir, „qara ile qapatılğan deñiz” yerine.[6][7]

Qadimiy İranlılar onı „Roma Deñizi” dep adlandıra ediler, ve Klassik Fars metinlerinde o, Daryāy-e Rōm (دریای روم) dep adlandırıla edi, bu, Orta Fars tilindeki Zrēh ī Hrōm (𐭦𐭫𐭩𐭤 𐭩 𐭤𐭫𐭥𐭬) şeklinden kelgen ola bilir.[8]

Kartacalılar onı „Suriye Deñizi” dep adlandıra ediler. Qadimiy Suriye metinlerinde, Fenike destanlarında ve İbrani Muqaddes Kitabında o, esasen „Büyük Deñiz”, הים הגדול (HaYam HaGadol; Saylar, Yeşua kitabı, Hezekiel), ya da sadece „Deñiz” (1 Qırallar) olaraq biline edi. Lâkin, o, daa Suriye regionınıñ ya da Muqaddes Topraqnıñ ğarbiy yalısında bulunğanı içün (ve bu sebepten şarqqa baqqan insanıñ artında qalğanı içün) „Art Deñiz” dep de adlandırılğan, bu, bazıda „Ğarp Deñizi” dep tercime etile. Daa bir adı da „Filistinliler Deñizi” edi (Çıqış kitabı), İsrailoğulları civarında onıñ yalılarınıñ büyük bir qısmında yaşağan halq sebebinden. Zemaneviy İbrani tilinde o, הים התיכון (HaYam HaTikhon) „Orta Deñiz” dep adlandırıla.[9] Klassik Fars metinlerinde Daryāy-e Šām (دریای شام) „Ğarp Deñizi” ya da „Suriye Deñizi” dep adlandırıla edi.[10]

Zemaneviy Standart Arap tilinde o, al-Baḥr [al-Abyaḍ] al-Mutawassiṭ (البحر [الأبيض] المتوسط) „[Aq] Orta Deñiz” olaraq biline. İslâm ve daa eski Arap edebiyatında o, Baḥr al-Rūm(ī) (بحر الروم ya da بحر الرومي) „Romalılarnıñ Deñizi” ya da „Roma Deñizi” edi. İlk başta bu ad tek şarqiy Aq deñizge nisbeten qullanıla edi, amma soñra bu termin bütün Aq deñizge şamil etildi. Başqa Arap adları Baḥr al-šām(ī) (بحر الشام) („Suriye Deñizi”) ve Baḥr al-Maghrib (بحرالمغرب) („Ğarp Deñizi”) edi.[11][4]

Qırımtatar tilinde bu „Aq Deñiz”dir, aynı zemaneviy Türk tilinde olğanı kibi „Akdeniz”; Osmanlıcada, ﺁق دڭيز, bu bazıda tek Ege deñizini añlata.[12] Bu adnıñ menşei tam añlaşılmay, çünki daa erte Yunan, Bizans ya da İslâm menbalarında bu ad körünmey. Bu, Qara deñizge zıt olaraq berilgen ola bilir.[11][9][13] Fars tilinde bu ad Baḥr-i Safīd olaraq tercime etilgen, bu, soñraki Osmanlıcada da qullanılğan.[11] Oşer şekilde, XIX asır Yunan tilinde deñiz Άσπρη Θάλασσα (áspri thálassa; „aq deñiz”) dep adlandırılğan.[14][15]

Yohan Knoblohnıñ aytqanına köre, klassik antik devirde Levant medeniyetleri cian taraflarını işaretlemek içün renkler qullana ediler: qara şimalni (bu, Qara deñiz adını añlata), sarı ya da mavi şarqni, qırmızı cenüpni (meselâ, Qızıl deñiz) ve aq ğarpnı köstere edi. Bu, yuqarıda añılğan Bulğarlarnıñ Бяло море (Byalo More), Türklerniñ Akdeniz ve Arap adlarınıñ – „Aq Deñiz” – sebebini añlata bilir.[16]

İhtar

[deñiştir | kodunı deñiştir]
  1. ↑ Baruch, Boxer Mediterranean Sea. Encyclopædia Britannica.
  2. ↑ Nile River(ing.). Education | National Geographic Society.
  3. ↑ L'Égypte restituée, Tome 3. — Paris: Éditions Errance, 1991. — P. 273. — ISBN 978-2-87772-148-6
  4. ↑ 4,0 4,1 Vaso Seirinidou The Mediterranean // European Regions and Boundaries: A Conceptual History. — 2017. — Vol. 3. — P. 80. — ISBN 1-78533-585-5
  5. ↑ Rickman Geoffrey The creation of Mare Nostrum: 300 BC – 500 AD // The Mediterranean in History / David Abulafia. — Getty Publications, 2011. — P. 133. — ISBN 978-1-60606-057-5
  6. ↑ entry μεσόγαιος. Liddell & Scott.
  7. ↑ Mediterranean. Oxford English Dictionary. Oxford University Press.
  8. ↑ Dehkhoda, Ali Akbar "دریای روم" entry. Parsi Wiki.
  9. ↑ 9,0 9,1 Vella, Andrew P. (). „Mediterranean Malta” (PDF). Hyphen. 4 (5): 469–472. Arhivat din original (PDF) la . 
  10. ↑ Dehkhoda, Ali Akabar "دریای شام" entry. Parsi Wiki.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 "Baḥr al-Rūm" in Encyclopedia of Islam, 2nd ed
  12. ↑ Diran Kélékian, Dictionnaire Turc-Français, Constantinople, 1911
  13. ↑ Özhan Öztürk iddia etkenine köre, Eski Türk tilinde aq sözü 'ğarp' manasına da kele ve bunıñ içün Akdeniz 'Ğarp Deñizi', Karadeniz (Qara deñiz) ise 'Şimal Deñizi' demek ola. Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Genesis Yayınları. — Genesis Kitap, 2011. — P. 5–9.
  14. ↑ Map of the Mediterranean and North Africa.
  15. ↑ Map of the Ottoman Empire.
  16. ↑ Johann Knoblock. Sprache und Religion, Vol. 1 (Carl Winter Universitätsverlag, 1979), 18; cf. Schmitt Rüdiger Black Sea // Encyclopaedia Iranica. — 1989. — Vol. IV. — P. 310–313.
Wikimedia Commons saytında
Aq deñiz ile bağlı resimler bar.
“https://crh.wikipedia.org/w/index.php?title=Aq_deñiz&oldid=234826” saifesinden alınğan