“Sürgünlik” saifesiniñ menba kodu

[[Файл:Deportation of the Crimean Tatars montage.jpg|thumb|right|250px|Soldan sağğa, töpeden tübüne: Kezlevde sürgünlik memorialı; Kiyevde çıraq yaquv tedbiri; Kiyev şeerinde miting; yük vagonı; 1939 senesi ve 2001 senesi Qırımnıñ demografiya haritaları]]
'''Qırımtatar halqınıñ sürgünligi''' 1944 senesi mayıs 18 künü olğan qırımtatarlarnıñ [[soyqırım]]ı.

== Sürgünlikniñ tarihiy sebepleri ==
[[Qırımtatar halqı]]nıñ vatandan bütünley sürgün etilgeniniñ esas sebepleri [[Rusiye]] devletiniñ [[Qırım Hanlığı]]na nisbeten mürekkep munasebetlerinden başlana. Sabıq [[Altın Ordu]]nıñ topraqlarına köz atqan Rusiye Qazan, Hacı Tarhan, Sibir hanlıqlarını, Noğay Ordusını ta XVI asırda zapt etti. Niayet, XVIII asırnıñ soñunda Rusiye İmperiyası Qırım Hanlığını da basıp almağa muvafaq oldı. Çar ükümeti Qırımnıñ tamır halqını yarımadadan bütünley sürip çıqarmaq siyasetini defalarca ömürge keçirmege ıntıldı, lâkin eñ soñu halqnı Qırımdan yavaş-yavaş sıqıp çıqarmaq qararına keldi. İşte, böyle etip qırımtatar halqınıñ taqdirine “qara asır” peyda ola ki, şu yüz yıl devamında (1783 - 1883) halqnıñ sayısı 5-6 kere eksile.

Çar ükümetiniñ yıqıluvı ve Qırımda sovet akimiyetiniñ tizilüvi vaziyetni deñiştirmedi. Aksine, arbiy areketler, mallarnı tutıp aluvlar, prodrazvörstka, 1921-1923 seneleriniñ açlığı, kolhozlaştıruv, siyasiy repressiyalar, Rusiyeden ve Ukrainadan pek çoq adamlarnıñ Qırımğa ketirilip yerleştirilüvi – bütün bular qırımtatar halqınıñ uquqsızlığını daa ziyade fenalaştırdı ve onıñ sayısınıñ ket-kete eksilmesiniñ sebebi oldı. 

== Sürgünlikni azırlav ==
[[File:18 May Monument in Sudak (Monument of Crimean Tatars Deportation).jpg|thumb|right|Qırımtatarlarnıñ 1944 senesi sürgünligine eykel, [[Sudaq]].]]
Bu ğayeni ömürge keçirmek içün [[II cian cenki|ŞSCBnen Almaniya arasında cenk]] başlağanı imkân doğurdı. Qırımnıñ mudafaasındaki muvafaqiyetsizlik – o 1941 senesiniñ küzünde endi bütünley almanlar tarafından işğal etilgen edi, - partizan areketindeki yañlışlıqlar, Qırımnıñ rus ealisi tarafından “yat” halqlarğa nisbeten adeti üzere işançsızlığı, şübeli baquvı – bütün bular güya qırımtatarlar bir qalmay alman işğalcilerine berildiler, olarğa hızmet ettiler degen sahte, yalan fikirniñ doğmasına yardım ettiler. Qırımda partizan areketiniñ reberleri Aleksey Mokrousov ve A. Martınov 1942 senesi iyül ayında memleketniñ yolbaşçılığına “dağ ve dağ yanı rayonlarında yaşağan qırımtatarlarnıñ ekseriyeti faşistlerge berildiler”, degen yalan, iftira tolu mektüp ile muracaatta bulundılar.

1944 senesi baarde daa yañı işğalcilerden temizlengen Qırımda İçki İşler Halq Komissarlığı (НКВД) ve Devlet Telükesizlik Halq Komissarlığı (НКГБ) tarafından “diyarnı antisovet unsurlardan temizlev” bahanesi ile faal surette çeşit tedbirler keçirildi. Qırımğa episi olıp 20 biñ asker ketirildi. Mayısnıñ 10-unda [[Beriya]] [[Stalin]]ge şöyle sözlernen muracaat ete: “Qırımtatarlarnıñ sovet halqına qarşı satqınlıq areketlerini esapqa alaraq ve qırımtatarlarnıñ ileride Şuralar Birliginiñ sıñır kenarında yaşaması istenilmegeninden kelip çıqıp ŞSCB İİHK Siziñ baqımıñızğa Devlet Mudafaa Komitetiniñ (ГКО) bütün tatarlarnı Qırımdan sürgün etmek qararınıñ leyhasını teklif ete”. 1944 senesi mayıs 11-de Stalinniñ imzasınen bütün qırımtatarlarnı Qırımdan Özbekistanğa sürgün etmek aqqında mahsus qarar çıqarıla. 1944 senesi mayıs 21-de çıqarılğan qararda ise olarnı Rusiyeniñ bazı vilâyetlerine yerleştirmek hususında kösteriş berile.

Aprel ayında ve soñra mayısnıñ başında acele surette qırımtatarlar eki kere esapqa alınalar. Mayıs 10-da iç bir şeyden şübelenmegen bir çoq dağ ve dağ yanı rayonlarında köylerniñ adamlarını yollarnı tamir işine aydadılar ve olarnı anda bir afta çalıştırdılar. Mayıs 18-de ise olarnı qorantalarınen, köyü-köyü ile tuvğan yurtlarından şu yollarnen aydap alıp kettiler. Sürgünlik arfesinde yani aprelde ve mayısnıñ birinci yarısında qırımtatarlar arasında bütün erkeklerni “trud armiya”ğa aluv kampaniyası ötkerildi. Soñundan añlaşılğanına köre, bunıñ sebebi – sürgünlik operatsiyasını ötkergende, olarğa qarşılıq adam olmaması közde tutulğan. “Trud armiya”ğa alınğan biñlernen adamlar esasen Rusiyeniñ şimalinde, Uralda ve diger yerlerindeki lagerlerge, Qazahistanğa yollanğanlar. Olarnı esasen yol yapıcılığında, zavodlar qurucılığında, dağ işlerinde çalıştırğanlar ve olarğa pek qılınğanlar.
Eger 1941 senesi cenk başlağanınen yapılğan umumiy mobilizatsiya qırımtatar qorantalarını olarnıñ esas tayançı olğan erkeksiz qaldırğan olsa, alman işğali olarnıñ maddiy temelini bozğan olsa, “trud armiya” siyrek de olsa, qorantalarda qalğan erkeklerni ve ösmürlerni yığıştırıp aldı ki, üzere çoq balalı olğan qırımtatar qorantaları bir derece olsa da, olarğa bazana ediler. Şunıñ içün evlerinden yarı aç, yarı çıplaq aydalıp çıqarılğan qorantalar bu ceryanğa, bu faciağa endi zayıflanğan, çaresizlengen, iqtisadiy ve ruhiy ceetten sıqıştırılğan alda taşlandılar ve sürgünlikniñ birinci yılları halqnıñ soñ derece qırılğanınıñ sebeplerinden biri de budır.
Sürgün etilgen qırımtatarlar baracaq cumhuriyetlerde olarnı qabul etmege belli bir azırlıq körülmekte edi. Meselâ, Beriya Özbekistan yolbaşçılarından “Özbekistan ŞSCde sürgün etilgenlerni qabul etmek ve olarnı yerleştirmek içün azırlıq işleri esasen bitirildi”, degen esabat aldı.

== Sürgünlik ==
1944 senesi mayıs 18 künü tañda qırımtatarlarnı sürip çıqaruv operatsiyası başlandı. Bu operatsiyada iştirak etkenlerden biri A.Vesnin o vaqianı şöyle hatırlay: 
{{cquote|
...1944 senesi mayıs 9-da bizim arbiy qısmımız “liter” eşelonınen yani bir toqtamayıp, Qırımğa keldi... Mayıs 17 gecesi bizni acele surette ayaqqa tursattılar ve çöller içinden bir qaç saat cayav kettik. Saat 3-ni 30 daqqa keçkende Oysul köyüne kelip çıqtıq ve tek bu yerde bizim mında kelgenimizniñ sebebini – tatarlarını sürgün etecegimizni ayttılar. Köy sarılıp alındı ve qol pulemötçıları köyniñ dört tarafında yerleştiler, qalğanlar ise serjant ve zabitler ya da “operativnik”ler ile üçer-üçer olıp köy içine dağıldıq. Operatsiya tamam saba saat 4-te başlandı. Biz evlerge kirip: “Sovet akimiyeti adından! Vatanğa satqınlıq yapqanıñız içün siz Şuralar Birliginiñ başqa rayonlarına sürgün etilesiñiz”, dedik. Operatsiya keregi kibi azırlanğan: köyge o qadar amerikan Ford maşnaları kelip kirdi ki, olar köyniñ bütün ealisini bir kereden eñ yaqın demiryol stantsiyasına alıp kettiler... Beklenilmegen bu şeyden aqlına zarar kelgen bir qartiy birden çöl tarafqa qaçmağa başladı ve şu yerde pulemöt qurşunları onı yerge serdiler. Daa eki kün evel hastahaneden evine qaytıp kelgen uquqını talap etken ayaqsız saqat tatar askerini süyrep alıp ketip çuval kibi maşnağa yuvarlattılar... Olarğa azırlanmağa 20 daqqa vaqıt berildi – ya qolunen ne qadar şey alıp olursıñ. Bunıñ üstüne de, kim öz uçastkasını tez bitirir dep, gruppalar arasında yarış ötkerildi...
}}

Bu facialı künni körgenlerden biri şöyle dey: 
{{cquote|
Adamlarnı er taraflı pulemötlarnen sarılıp alınğan qabristanğa alıp ketip qoydılar. Balalarnı ana-babasından ayırıp alıp başladılar ve olarğa sizni atacaqmız, balalarnı ise balalar evlerine yollaycaqmız dediler. Böyle etip olarnı 3-3,5 saat biri-birinden ayrı tuttılar. Şu vaqıt içinde bazı analar aqıllarını oynattılar. Üç balası olğan (üykeni 11 yaşında) bir qadın, balaları biri-birinden ayırılmasınlar, bir balalar evine tüşsünler, uzun yip alıp, olarnıñ ellerini biri-birine bağladı”. “Qartlarğa ve balalarğa yapılğan zulum, aqaretni körgen qadınlarınıñ bazıları eslerini coydılar. Yaş oğlanlar – askerler olarnı, yaş ve esli qadınlarnı iylekâr bir azart ile soqaq boyu süyreklep, soñ ellerinden, ayaqlarından tutıp, şaqıldap ırjayıp küle-küle maşnağa alıp taşlay ediler. Böyle şeyler tek Balıqlava rayonınıñ Uzuncı köyünde olmağandır...
}}

Ebet, bütün bu adiseler aynı bir vaqıtta bütün Qırımda olğandır.

Bütün bu operatsiya [[Qırım|Qırımda]] mayıs 20 künü saat 16-da bitirildi: qırımtatarlarnen rıqma-rıq olğan mal vagonlarından ibaret 67 eşelon Şarqqa, Orta Asiyağa ve Uralğa yollanıldı. Evden çıqarılğanda 8 yaşında olğan Paşa Halid adamlarnı nasıl yönetilgenini şöyle hatırlay:
{{cquote|
Vagonlarğa yüklegende qorantalarnı böldiler. Vagonlarda bulunğanlar yapılğan vahşiylikni körip şaşıp-şaşmaladılar ve bir şey añlap olamay ediler... Vagonlarda olğanlarınıñ çoqusı qadınlar, qartlar ve balalar edi. Saratovda bizni barjalarğa yüklediler. Beş küngece ağızımızğa bir şey almadıq. Mariy MŞSCge barıp tüşmegence aş bermediler.
}}

İİHKniñ esabatına köre Qırımdan 191 014 [[qırımtatar]] çıqarılğan, [[kommunist]]ik fırqa organlarınıñ esabına köre ise – 194 111 adam. Böyle etip nasıl planlaştırılğan olsa, oyle de 47 biñ qırımtatar qorantası Qırımdan sürgün etildi. Cenk bitken soñ o qorantalarğa ordudan boşağan sabıq askerler ve başqa cumhuriyetlerde yaşağan qırımtatarlar yollandı.

1944 senesi mayıs 18 faciası qırımtatar halqınıñ tarihına sürgünlik ve vatan oğrunda küreş qurbanlarınıñ Hatıra künü olaraq kirdi ve 1960-cı senelerden berli o kün er yıl qayd etile.

== Propaganda ==
{{main|:en:Tatarophobia}}
Sürgünlikten soñ sovet ükümetinden tarafından qırımtatarlar halqqa qarşı büyük propaganda kampanyası başlandı. Zemaneviy [[Rusiye]]de ve [[Qırım]]da bu esnas bügün da devam ette. Aşağıdaki propagandacılar bu esnasta iştiraq ettiler ve eteler:
* [[Aleksey Novoselskiy]] — propagandacı, Stalin "tarihçisi". Qırım Hanlığı aqqında yazğan edi.
* [[Pavel Nadinskiy]] — propagandacı, Stalin tarihçisi emiş. Qırım tarihı aqqında propaganda yazğan edi.
* Anna Horoşkeviç — propagandacı, yazıcı. Qırım Hanlığı aqqında yazğan edi.
* Mokrousov — İİHK agentı, propagandacı. Qırımtatarlarnıñ Ekinci cian cenkte iştirakı aqqında yazğan edi.
* [[Oleg Romanko]] — propagandacı, yazıcı. Qırımtatarlarnıñ Ekinci cian cenkte iştirakı aqqında öz propagandist eselerini yaza.
* Andrey Malgin — propagandacı, yazıcı. Qırımtatarlarnıñ Ekinci cian cenkte iştirakı aqqında propagandist kitaplarını yazdı.
* Aleksandr Andreev — propagandacı, yazıcı. Qırım Hanlığı aqqında propagandanı yaza.

== Qırımnıñ ruslaştırıluvı ==
{{main|Qırımnıñ ruslaştırıluvı|:en:De-Tatarization of Crimea|:ru:Русификация Крыма}}

== İhtar ==
[[Fayl:Deportation of the Crimean Tatars crh.svg|thumb]]
;Menbalar
* Azırlağan: Dilâra Asanova, “Qırımtatar teşebbüsi” fondu..
* Возгрин В.Исторические судьбы крымских татар. – М.: Мысль, 1992.
* Возгрин В. Депортация./ Информационный бюллетень «Altın beşik», № 6/1. Симферополь, 2000. 
* Куртиев Р. Крымские татары: Этническая история и традиционная культура: Симферополь, 1998.

;Kitaplar
* {{ref-ru}} {{книга|автор = Куртиев Р. И.|заглавие =Депортация крымских татар 18 мая 1944 год — как это было|место    = [[Aqmescit]]|издательство = Оджак|год      = 2004|страниц  = 251|isbn     = |тираж    = |ref = Куртиев}}
* {{ref-ru}} {{книга|автор = Возгрин В. Е.|заглавие = История крымских татар: очерки этнической истории коренного народа Крыма в четырех томах, |место    = М.|издательство = Kartbaba prodakshn|год      = |страниц  = |isbn=9669741300, 9789669741301|тираж    = |ref = Возгрин}}
* {{ref-ru}} {{книга|автор    = Эдиев Д. М.|заглавие = Демографические потери депортированных народов СССР|место    = [[Stavropol]]|издательство = СтГАУ "Аргус"|год      = 2003|страниц  = 336|isbn     = 595960020X|тираж    = 600|ref = Эдиев}}
* {{ref-ru}} {{книга|автор    = [[:ru:Козлов, Владимир Александрович (историк)|Козлов В. А.]] и др.|заглавие = Вайнахи и имперская власть: проблема Чечни и Ингушетии во внутренней политике России и СССР|место    = М.|издательство = [[:ru:РОССПЭН|Российская политическая энциклопедия]]|год      = 2011|страниц  = 1108|isbn     = 978-5-8243-1443-4|тираж    = 1000|ref      = Козлов}}
* {{ref-ru}} {{книга
|автор    = [[:ru:Бугай, Николай Фёдорович|Бугай Н. Ф.]]
|заглавие = Репрессированные народы России
|издательство = Капь
|год      = 1994
|страниц  = 259
}}
* {{ref-ru}} {{книга|автор = Музафаров Р.|заглавие =Крымскотатарская энциклопедия|место    = [[Aqmescit]]|издательство = |год      = 1993|страниц  = |isbn     = |тираж    = |ref = Музафаров}}
* {{ref-ru}} {{книга|автор = Червонная С.|заглавие =Татарский Крым в пламени второй мировой войны (Доклад на Международной научной конференции «Африканцы и азиаты в европейских войнах до 1945 года» в центре исследований современного Востока в Берлине|место    = [[Berlin]]|издательство = |год      = 1999|страниц  = |isbn     = |тираж    = |ref = Червонная}}
* {{ref-ru}} {{книга|автор = Возгрин В.|заглавие =Мокроусовцы против народа, или как крымских татар убивали «свои»|место    = М.|издательство = |год      = 2004|страниц  = |isbn     = |тираж    = |ref = Возгрин}}
* {{ref-ru}} {{книга|автор = Бекирова Г.|заглавие =Крым и крымские татары в XIX—ХХ вв.|место    = М.|издательство = |год      = 2005|страниц  = |isbn     = |тираж    = |ref = Бекирова}}

;Atıflar
* [https://web.archive.org/web/20080504233629/http://www.surgun.org/surgun/ Сайт, посвящённый депортации крымских татар] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20080613100513/http://www.cidct.org.ua/ru/publications/Deportation/index.html Депортация крымских татар в воспоминаниях депортированных. Часть первая.] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20080613013937/http://www.cidct.org.ua/ru/publications/Deportation1/index.html Депортация крымских татар в воспоминаниях депортированных. Часть вторая.] {{ref-ru}}
* [http://hatira.ru/ Национальная галерея] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20140715000142/http://klio.org.ua/Klio-Istorichniy-portal/Iskander-Gilyazov.-Kollaboratsionizm-tyurko-musulmanskih-narodov-sssr-v-godyi-vtoroy-mirovoy-voynyi-forma-proyavleniya-natsionalizma.html Искандер Гилязов. Коллаборационизм тюрко-мусульманских народов ссср в годы второй мировой войны — форма проявления национализма? // Ab Imperio. — 2001. — № 1] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20140714222007/http://klio.org.ua/Klio-Istorichniy-portal/Oleksandr-Lisenko.-YAk-deportuvali-krimskih-tatar-u-1944-r.html Олександр Лисенко. Як депортували кримських татар? // Крим: шлях крізь віки. Історія у запитаннях і відповідях / Відп. ред. В. А. Смолій; Упорядн. Г. В. Боряк. НАН України. Інститут історії України. — К.: Інститут історії України, 2014. — С. 343—345.] {{Ref-uk}}

== Bağlantılar ==

* [http://www.surgun.org/ -{18 Mayıs 1944 - Kırım Sürgün ve Soykırımı}-] {{tr icon}}

[[Kategoriya:Qırım tarihı]]
[[Kategoriya:Genotsid]]

{{Şablon:Nümüneviy maqaleler}}