Qaraşay ve Ğazı
Qaraşay ve Ğazı (qazahça Қарасай Қази) - qıpçaq halqlarınıñ destanı, «Qırq batır» silsilesiniñ bir qısmıdır. Destanda Oraq adlı noğay mırzasınıñ eki oğlu Qaraşay ve Ğazı cesürlikleri aqqında ikâye etile. Destannıñ qazah variantı eñ yahşı bellidir.
Peyda oluv
[deñiştir | kodunı deñiştir]«Qırq batır» detsan silsilesindeki başqa eserler kibi, Qaraşay ve Ğazı destanı qazah halq ağız yaratıcılığınıñ "noğaylı" ananesine aittir, yani qazahlar ve noğaylar arasında yahşı qomşu munasebetleri olğan XV-XVI asır devrinde olğan vaqialar aqqında ikâye ete.
Qaraşay ve Ğazı destanınıñ birinci belli olğan variantınıñ müellifi qazah aqını Murat Münkeulı (1843-1906) sayıla[1].
Diger qazah ikâyecileri tarafından yazılğan variatsiyalar da bellidir, şu cümleden Qaşağan Qurjımanulı, Nurpeys Bayğanin, Aysa Baytabınov, Nurtuvğan Kenjeğulu, Seit-jırav, Jaqsılıq-jırav ve digerleri.
Münderice
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qaraşay ve Ğazı destanınıñ vaqiaları XVI asırnıñ ekinci yarısında, mırza Qazı tarafından temeli qoyulğan Küçük Noğay Ordusı meydanğa kelgen vaqıtta olıp keçe. Esas vaqialar 1570-nci seneleri İran ve Kavkazdaki qızılbaşlar ve noğaylar arasında zıtlaşqanınen bağlıdır. Vaqialarnıñ eñ müimleri noğaylarnıñ Osmanlı devleti ve Qırım hanlığı askerlerinen birlikte qızılbaşlarğa qarşı yapqan seferi, Qırım qalğası Adil Geray ve kelecek Qırım hanı II Mehmed Geray qızılbaşlarğa esir tüşkeni, ve soñra esirlikten qurtulğanıdır. Destan, Qırım hanlığı ve Orta Asiya devletlerinen ittifaqını qurmaq istegen Ğazı ve Rusiye tarafdarı olğan noğay ükümdarı İsmail biy arasında çatışmasınen başlana.
Qazah folklorcısı Avelbek Qoñıratbayev, süjette XVII—XVIII asırlardaki Qazah-Cunğar cenki vaqiaları añılğanı içün, ikâyeniñ tarihiy aqiqatqa tolusınen kelişmegeni iddia ete edi. Bundan da ğayrı, tedqiqatçılar destannıñ vaqialarında aqiqiy Ğazınıñ iştiragi qabartılğanını ve tarihiy menbalarda Qaraşaynıñ siyrek añılğanını qayd eteler.
Neşirler
[deñiştir | kodunı deñiştir]Qaraşay ve Ğazı destanınıñ birinci kere ayrı kitap olaraq neşiri daa sovet vaqtında oldı[1]. Mustaqil Qazahistanda destannıñ neşiri M. O. Avezov adına edebiyat ve sanat institutı tarafından "Medeniy miras" milliy programması çerçivesinde eda etildi. Destan Qırımnıñ qırq batırı ve Babalar sözü cıyıntıqlarına kirsetildi.
1988 senesi «Melodiya» şirketi qazah tilinde dombıra zilinen Hayrolla İmanğaliyevniñ icrasında "Qaraşay ve Ğazı" plastinkasını çıqardı.
Bağlantılar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- Абткаримов У. М. Ногайлинский героический эпос «Карасай-Кази» и лиро-эпос «Әділ-сұлтан»: историческая параллель на основе письменных источников // Вестник Евразийского национального университета имени Л. Н. Гумилева. Серия «Исторические науки. Философия. Религиоведение» : журнал. — Нур-Султан, 2019. — № 2 (127). — С. 34—46. — ISSN 2616-7255.
- ↑ 1,0 1,1 Дархан Жумагулов. Хранитель старины глубокой. Прикаспийская коммуна (недоступная ссылка — история) (Şablon:TranslateDate). 2020 fevralniñ 23 teşkerilgen. 23 fevralniñ 2020 s. arhivlengen.