“Qırımtatarlar” saifesiniñ menba kodu

{{Qırım-1000}}{{Halq|
|group=Qırımtatarlar
|image=[[Fayl:Flag of the Crimean Tatar people.svg|center|225px]]
|caption= [[Qırımtatar bayrağı]]
|poptime= 500.000 - 6.500.000
|popplace=[[Qırım]]:<br /> &nbsp;&nbsp; 260 000 — 300 000<br />
[[Özbekistan]]:<br /> &nbsp;&nbsp; 239 000<ref>[https://bigenc.ru/ethnology/text/2638328 Крымские татары] -- БРЭ</ref> <br />
[[Türkiye]]:<br /><small>kerçek malümat bilmegen degil, amma bazılar deyler</small>:<br /> &nbsp;&nbsp; 6.000.000 <ref name="iccrimea.org">{{cite web|url=http://www.iccrimea.org/scholarly/jankowski.html|title=Crimean Tatars and Noghais in Turkey|publisher=}}</ref><br />
[[Romaniya]]:<br /> &nbsp;&nbsp; 24 000 <br />
[[Bulğaristan]]:<br /> &nbsp;&nbsp; 3 000 <br />
|rels=[[İslâm]]
|langs= #[[Qırımtatar tili]]
#Çoqusı yaşağan memleketiniñ tilini ([[Rus tili|rusça]], [[Türk tili|türkçe]], [[Ukrain tili|ukraince]], [[romen tili|romence]]) de bile.
|related = [[Noğaylar]] (en yaqın — [[qara noğaylar]]), [[Qazantatarlar]], [[Qaraçaylar]], [[Balqarlar]], [[Qumuqlar]]
}}
{{See also|Tatarlar}}
'''Qırımtatarlar''', '''Qırımlar'''  ya da '''Qırımlılar'''  – [[Qırım]]da yaşağan bir halq, Qırımnıñ tamır halqı. [[Türkiy tiller|Türkiy til]] zümresine mensüp olğan [[qırımtatar tili]]nde laf eteler.

Esas qısmı Qırımda (260 biñge yaqın — resmiy malümatı, 450 biñ resmiy degil malümatı), qalğanları ise [[Türkiye]]de, [[Bulğaristan]]da, [[Romaniya]]da, [[Özbekistan]]da, [[Rusiye]]de oturalar. Türkiyedeki qırımtatar diasporası bayağı büyüktir.

Qırımtatarlarnıñ çoqusı – [[sünniylik|sünniy]] [[İslâm|musulmanlar]], [[Anefi mezebi|Anefi]] [[Mezep|mezebine]] aittir.

'''Qırımtatar halqından olğan halqlar:'''

*'''[[Dobruca tatarları]]''' - Qırımtatar halqınıñ bir parçasıdır ve [[Qırımtatar tiliniñ şiveleri| çöl şivesinde]] laf eteler. Qısqaça [[Dobruca]]ğa köçken Qırımtatarları.

*'''[[Noğaylar]]''', '''Yedisan noğayları (Cedisan noğayları)''', '''Bucak noğayları''' ya da '''Dobruca noğayları''' - [[Noğaylar|Noğay]] bolsalarda Qırımtatarlar kibi onlarda [[Qırım]]nıñ parçası. Aynı zamanda [[Qırım Hanlığı]]nı öz devletleri kibi köreler çünki onlarda [[Qırım Hanlığı]]nıñ kurulmasında çoq yardımcı boldular. Avropada yaşağan noğaylarnıñ tilleri [[Osmanlı tili]]nden etkilengeni içün,  [[Rusiye]]de yaşağan [[Noğaylar]]dan daha yakındır. Eskiden çoqusı [[Qırım]]nıñ dışında yaşağan olsada, [[Qırım]]da yaşağanlarıda bar edi. Çoqu kişi bilmey ki, onların bazıları özlerine '''Qırım Noğay Tatarı''', '''Qırım Tatar Noğayı''' yada '''Qırımlı'''  diye.

*'''[[Lipka tatarları]]''' - çoqusı Qırımtatar halqından, [[Belarus]], [[Lehistan]] ve [[Litvaniya]]da yaşaylar.

== Tarih ==
=== Etnogenez ===
Qırımtatarlar – halq olaraq [[Qırım]]da şekillendi. Çeşit zamanlar Qırımda yaşap qırımtatar milletiniñ etnogenezinde iştirak etken esas halqlar bular: [[tavrlar]], [[skitler]], [[sarmatlar]], [[alanlar]], [[yunanlar]], [[gotlar]], [[proto-bulğarlar]] [[hazarlar]], [[peçenegler]]; qırımtatarlar etnogenezinde ayrı yer [[Qıpçaqlar|ğarbiy qıpçaqlar]] (XIII asırdan soñ olarnıñ öz adı — «tatarlar») alalar, Rusiyede olar ''polovetsler'' olaraq , ğarbiy Avropada ise ''kumanlar'' olaraq belli. [[Ertiş]] (Иртыш) özeni yalılarından kelip qıpçaqlar 11-12 asırlardan başlap [[Edil]], [[Azaq deñizi]] ve [[Qara deñiz]] yanlarındaki çöllerine köçip yaşap başladılar (bu yerler şu zamandan berli tap [[XVIII]] asırğa qadar [[Deşt-i Qıpçaq]], دَشْتِ قِیپْچَاقْ – “Qıpçaqlar çölü” denile edi). Körünip tura ki, o zamanda olar Qırımğa da kirip başladılar.

Lâkin qırımtatarlarnıñ etnogenez [[Uluğ Ulus]] (Altın Orda) vaqtında oldı. Olarnıñ etnogenezde [[tatarlar]] (türkiy milleti, kerçekten moğol degil) eñ büyük bir röl oynâdılar.

=== Qırım hanlığı ===
[[Resim:De_Landschappen_der_Percoptize_en_Nogaize_Tartares,_Circassen,_P_Van_der_Aa_(Leiden,_1707).jpg|thumb|right|250px|Qırım hanlığınıñ eski bir harita]]
{{rewrite}}
Tamamen halq [[Qırım Hanlığı]] devrinde şekillendi. Qırımtatarlarnıñ memleketi — Qırım Hanlığı [[1441]] senesinden [[1783]] senesine qadar yaşadı. Öz tarihınıñ ekseri devamında Qırım hanlığı [[Osmanlı Devleti]]ne bağlı olıp onıñ ittifaqdaşı edi. Qırımda üküm sürgen sülâle [[Geraylar]] sülâlesi edi, onıñ temelcisi ilk han [[I Hacı Geray]] edi. Qırım hanlığı devri — qırımtatar medeniyeti, sanatı ve edebiyatı inkişafınıñ zamanı. O devirdeki qırımtatar şiiriyetiniñ klassiki — [[Aşıq Ümer]] edi. Diger şairlerden eñ ziyade belli olğanlar [[Mahmud Qırımlı]] ve [[II Ğazı Geray]] han ediler. O zamandan saqlanıp qalğan mimarcılıq abidelerinden eñ müimi — [[Bağçasaray]]daki [[Hansaray]]dır.
<!--[[Moskova memleketi]] ve [[Lehistan]] daima Qırım Hanlığı ile ([[XVIII asır]]ğa qadar ücüm etici cenkler) cenkleştı. [[1571]] senesi Qırım 40 biñlik ordusı [[I Devlet Geray]] han yolbaşçılığı altında rus qalelerini dolanıp [[Moskva]]ğa yetip onıñ civarını yaqtı, bundan Kremlden ğayrı büs-bütün şeer yanıp kül oldı. Bu mağlübiyet hanlıqqa ücümlerden vazgeçmekni mecbur etti. Lâkin formal tarzda Qırım hanına boysunğan, amma deyerlik mustaqil, Şimaliy Qara deñiz yanında köçip turğan [[Noğay Ordusı|noğay orduları]] muntazam tarzda rus ve ukrain territoriyalarına esirler yaqalamaq ve çaypamaq içün arbiy seferlerge çıqar ediler.-->

=== [[Rusiye İmperiyası]]nıñ terkibinde ===
[[Fayl:Safika Gaspirali.jpg|thumb|left|150px|[[Şefiqa Gasprinskaya]]]] 
[[Fayl:Ismail_Gasprinskiy.jpg|thumb|150px|[[İsmail Gasprinskiy]]]] 
[[Fayl:Crimean Tatar language in Crimea, 1897.png|thumb|1897 senesi resmiy malümatına köre "[[Ana tili]]ñiz ne?" degen sualge "[[Qırımtatar tili]]" dep cevap bergenlerniñ nisbeti. Şunı köz ögüne almaq kerek ki, bazı qırımtatarlar ana tili olaraq [[rus tili]]ni bildire ''bile'' ediler. [[Yuriy Osmanov]]nıñ yazğanıña köre, 1944 s. Qırımda ~ 500 biñ qırımtatar yaşağan edi.]]
[[1736]] senesi Rusiye orduları feldmarşal [[Kristof Minih]] yolbaşçılığı altında [[Bağçasaray]]nı yaqıp Qırımnıñ dağ aldındaki yerlerini berbat ettiler. [[1783]] senesi Rusiye Osmanlı Devletini yeñgen soñ Qırım başta işğal olundı, bundan soñ ise Rusiye tarafından anneksirlendi. Bunıñ ile qırımtatarlar tarihında olar tarafından “Qara asır” denilgen devir başlandı.

Rusiye memuriyeti zulum etkenleri qırımtatarlar kütleviy tarzda [[Osmanlı Devleti]]ne (esasen [[Dobruca]] ve [[Anadolu]]ğa) icret etip başlağanlarınıñ sebebi oldı. İcretniñ eki esas dalğası 1790 ve 1850 seneleri edi. Bazı malümatlarğa köre [[1790]] senesi icretçilerniñ sayısı Qırımnıñ qırımtatar ealisiniñ 4/5 qısmına yetişti. İcretten evel yarımadada 600—700 biñge yaqın qırımtatar oturmaqta edi. Hanlıqnıñ ealisi ise 1783 senesine qadar tahminen 1,5 million kişiden ibaret edi. 1850 seneleri Qırımdan 300 biñge yaqın qırımtatar kettiler. Olarnıñ balalarından şimdi [[Türkiye]]deki, [[Bulğaristan]]daki ve [[Romaniya]]daki qırımtatar diasporası ibaret. Neticesinde köy hocalığı tüşkün alğa oğradı, Qırımnıñ çölü ise deyerli taqır oldı. O zamanda Qırımdan qırımtatar asılzadeleriniñ çoqusı ketti. Bunıñ ile beraber Rusiye ükümeti metropoliya territoriyasından icretçilerni celp etmeknen Qırımnı müstemleke ete bermekte edi. Neticesinde Rusiye Qırımnı anneksirlegen vaqıtta anda oturğan bir million qırımtatardan [[XIX]] asır soñunda 200 biñden az qaldı (Qırım bütün ealisiniñ 25 faizidir).

Qırımtatar medeniyetiniñ yañıdan yaratıluvı ulu maarifçi [[İsmail Gasprinskiy]] adınen bağlı. Aslında o yañı edebiy qırımtatar tilini yarattı. Gasprinskiy “[[Terciman]]” adlı ilk qırımtatar gazetasını neşir etip başladı. Gasprinskiy [[pantürkizm]] mefküresiniñ temelcilerinden biri olaraq sayıla.

=== [[Vatandaşlıq cenki (Rusiye)|Vatandaşlıq cenki]] ve [[Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti|Qırım MŞSC]] ===
[[Fayl:Noman_Chelebicihan.jpg|thumb|150px|[[Noman Çelebicihan]]]] 
[[Fayl:Ethnic map of the Crimea.jpg|thumb|300px|1930 s. Qırımnıñ qavmiy haritası (qırımtatarlar yeşil tüste). Bu haritada aqiqiy malümatnı körmek mümkün.]]
[[1917]] senesi [[mart 25]]-de Aqmescitte [[I Qurultay|qırımtatar qurultayı]] ötkerildi. Anda 2000-den ziyade delegat keldi. Qurultay Muvaqqat Qırım Musulman İcra Komitetini (MQMİK) sayladı, Başı olaraq [[Noman Çelebicihan]] saylandı. Bunıñ ile qırımtatarlarnıñ medeniy-milliy muhtariyetiniñ quruluvı başlandı.

[[Rusiye Vatandaşlıq cenki]] qırımtatarlar içün ağır müsibet oldı. 1917 senesindeki [[Fevral inqilâbı]]ndan soñ qırımtatar halqınıñ [[I Qurultay|ilk Qurultay]] toplanğanınen Qırımnı çoq milletli mustaqil bir devlet etmege qarar çıqarıldı. İlk Qurultaynıñ reisi Noman Çelebicihannıñ şiarı böyle edi – “Qırım – qırımlılar tili''(yani Qırımda yaşağan adamlar)'' içün” (yani milletke baqmadan bütün yarımadanıñ ealisi közde tutula). Amma [[1918]] senesi Çelebicihan yaqalanıp bolşevikler tarafından qatil etildi. 1921—1922 seneleri arasındaki açlıq neticesinde 15 %-ge yaqın qırımtatar elâk oldı.

[[1921]] senesi [[Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyeti]] terkibinde [[Qırım Muhtar Şuralar Sotsialistik Cumhuriyeti]] meydanğa keldi. Onıñ memleket tilleri [[Rus tili|rus]] ve [[Qırımtatar tili|qırımtatar]] tilleri ediler, aliy başlıqları esasen qırımtatarlardan ibaret edi. Lâkin soñ [[1937]] senesi [[Stalin repressiyaları]] başlandılar. Qırımtatar müneverleriniñ çoqusı repressiyalarğa oğratıldı, bu cümleden belli siyasetçi [[Veli İbraimov]] ve alim [[Bekir Çoban-zade]]. [[1939]] senesindeki cedvelge aluvnıñ malümatına köre Qırımdaki qırımtatarlarnıñ sayısı 218179 kişi edi, yani yarımadanıñ cümle ealisiniñ 19,4 %.
=== Qırım [[Natsist Almaniya]] tarafından işğali ===

[[1941]] senesi noyabr ortasından [[1944]] senesi [[mayıs 12]] kününe qadar Qırım alman ordusı tarafından işğal olunmaqta edi.

==== Qırımtatarlar alman işğalcilerine qarşı küreşte iştirak etüvi ====
İşğal olunğan Qırımda partizanlar faaliyeti adetince üç devirge bölüne: 1941 senesiniñ noyabri — 1942 senesiniñ oktâbri, 1942 senesiniñ noyabri — 1943 senesiniñ oktâbri, 1943 senesiniñ oktâbri — 1944 senesiniñ apreli. Er devirde qırımtatarlar partizan areketinde faal tarzda iştirak ettiler. Noyabr 20-de Qırımda 3734 partizan, bu cümleden 2419 grajdan (esasen Qırım sakinleri) ve 1315 arbiy partizan bulunmaqta edi. Qırımtatarlar grajdan partizanlarnıñ tahminen 1/6 qısmını teşkil ete ediler. Sudaq partizan otrâdı esasen qırımtatarlardan ibaret edi. 1942 senesiniñ küzünde partizanlar ekseri Qırımdan evakuirlendi. Partizan cenkiniñ ekinci devrinde Qırım ormanlarında 400-ge yaqın partizan qaldı. 1943 senesiniñ ekinci yarımında partizan areketini quvetleştirmek içün Qırımğa yañı kadrlar yöneldiler. Bu kadrlar çoqusı Qırımda doğğan ediler, bu cümleden çoq qırımtatar. 1943-44 seneleri arasında partizan otrâdları yolbaşçılığınıñ yarısı qırımtatarlardan ibaret edi (Ablâziz Osmanov, Seyit-Ali Ametov, Cebbar Kolesnikov, Memet Moloçnikov, Ramazan Qurtümerov, Seydamet İslâmov, Osman Aşırov, Mustafa Mamutov, Talât Tınçerov, Seranecin Menacıyev, Refat Mustafayev, Mustafa Selimov, İzmail Hayrullayev ve digerleri). İşğalniñ ilki kününden başlap soñki kününe qadar alman ordularına qarşı cenkleşken partizanlar arasında (episi olıp 20 kişi) üç qırımtatar edi: Memet Moloçnikov, Seyithalil Qadıyev ve Qurtseyit Muratov. Qızıl Orduda episi olıp '''35.000''' qırımtatar edi. Belli qırımtatar alim ve Qırımtatar Milliy Areketi iştirakçisi [[Yuriy Osmanov]] ve belli bir sovet dissident Lüdmila Alekseeva yazalar ki, '''100 638''' qırımtatar Qızıl Orduda edi, 16 713 partizan areketinde iştiraq etti, 7702 yerastı teşkilâtılarda istiraq etti<ref>Юрий Османов, Исторические справки, saife 83</ref><ref>Людмила Алексеева. Глава 8. [http://old.memo.ru/history/diss/books/alexeewa/chapter8.htm Крымскотатарское движение за возвращение в Крым] // История инакомыслия в СССР. — 1983.</ref>. Olarnıñ tetqiqatlarnıñ neticesine köre, 1939 s. Qırımda qararnen 500.000 qırımtatar yaşadı.

[[II Cian cenki]] cebelerinde [[Qızıl Ordu]] saflarında 25 biñden ziyade qırımtatar cenkleşti. Beş qırımtatar ([[Petay Abilov]], [[Teyfuq Abdul]], [[Üzeir Abduramanov]], [[Abdureim Reşidov]], [[Seyitnafe Seyitveliyev]]) [[Şuralar Birliginiñ Qaramanı]] unvanını qazandılar, daa bir qırımtatar ([[Amethan Sultan]]) ise işbu unvannı eki defa qazandı. Eki qırımtatar ([[Seyit-Nebi Abduramanov]] ve [[Nasibulla Velilâyev]]) [[Şüret Ordeni]] tam kavalerleridir. 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ve 392 serjant bulunmaqta edi.

==== Qırımtatar milliy areketi Ekinci cian cenkte ====

[[1941]] senesi dekabr ayında Qırımda alman işğalci memuriyetine qol tutqan musulman tatar komitetleri meydanğa ketirildiler.

[[Aqmescit]]te “Qırım musulman komiteti” öz işini başladı. 1942 senesi sentâbr ayında alman işğalci administratsiyası komitet serlevasındaki “Qırım” sözüni qullanmağa yasaqlağanınen komitet “Aqmescit musulman komiteti” denilip başladı. 1943 senesi onıñ adı “Aqmescit tatar komiteti” olaraq deñiştirildi. [[1943]] senesi komitetler faaliyeti toqtaldı.

Başlıca komitet programmasında Qırımda Almaniya protektoratı altındaki qırımtatarlar devletini quruv, öz parlamentinen ordusını teşkil etüv ve 1920 senesinde bolşevikler tarafından yasaqlanğan [[Milliy Fırqa]]nıñ faaliyetini tiklev közde tutula edi. [[1941]] senesi dekabr ayında Türkiyedeki qırımtatar diasporasınıñ vekilleri [[Edige Qırımal]] ve [[Müstecib Ülküsal]] [[Hitler]]ni qırımtatar devletini qurmağa acet olğanına qandırmaq içün [[Berlin]]ge keldiler, lâkin olarğa red ettiler.

=== Sürgünlik ===

Qırımtatarlar Qızıl Ordu saflarında faşistlerge qarşı cenkleşkenlerine ve partizan areketinde faal tarzda iştirak etkenlerine baqmadan bazıları faşitlerge qol tutqanları sürgün etüvniñ esas sebebi oldı. [[1944]] senesi [[mayıs 18]] künü [[Stalin]] emri ile alman işğalcilerge qol tutqanınen qabaatlanğan qırımtatar halqı [[Özbekistan]]ğa ve [[Qazahistan]] ile [[Tacikistan]] qomşu rayonlarına, kiçik gruppaları ise [[Mari Cumhuriyeti]]ne, [[Ural]]ğa, [[Kostroma vilâyeti]]ne sürgün etildiler.

Sürgün etmek içün resmiy sebep 1941 senesi Qızıl ordu saflarından kütleviy tarzda dezertirlenüvi (aytılğan sayı 20 biñge yaqın kişi), alman odrularını yahşı qarşılav ve alman ordu teşkilâtlarında, politsiyada, jandarmeriyada, apishaneler ve lagerler apparatında iştirak etüvi edi. Bunıñnen beraber qırımtatar kollaboratsionistleriniñ çoqusı sürgünlikke oğramadı. 1944 senesi aprel ayındaki Qırımnı azat etüv oğrunda uruşlarda elâk olmağanlar çoqusı almanlar tarafından Almaniyağa evakuirlenip 1945 senesi ğarbiy ittifaqdaşlarğa teslim oldılar. Qırımda qalğanları ise [[İçki İşler Halq Komissarlığı]] (НКВД) tarafından 1944 senesi aprel-mayıs aylarındaki “zaçistkalar” devamında izar etilip Vatanına hainlik yapqanlar olaraq makum etildiler (episi olıp 1944 senesi aprel-mayıs içinde Qırımda çeşit milletlerniñki tahminen 5000 kollaboratsionist izar etildi). Qızıl ordu saflarında da cenk etken qırımtatarlar sürgünlikke oğradılar. В 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ile 1392 serjant bulunmaqta ediler.

İşğal vaziyetinde üç yıl yaşap çoq sürgün etilgen zayıflaşıp 1944-45 seneleri açlıq ve hastalıqlardan elâk oldılar. Sovet çeşit resmiy organları bildirgenine köre qırımtatar halqınıñ 15-25 %, 1960 seneleri vefat etkenler aqqında malümat toplağan qırımtatar areketiniñ iştirakçileri bildirgenine köre ise 46 % elâk oldı.
<!--
Qırımtatar halqınıñ temsilcileri [[Qızılorda|Qızıl Ordu]] saflarında faşistlerge qarşı cenkleşkenlerine ve partizan areketinde faal tarzda iştirak etkenlerine baqmadan bazıları faşitlerge qol tutqanları sürgün etüvniñ esas sebebi oldı. [[1944]] senesi [[mayıs 18]] künü [[Stalin]] Urus emperialı sozdıneip Qırım tili içinde eskiYad Alimpiy Adamları SıqırC(Y)ıl EnEra TopRayi ğayip etmek uçun, episi Dunyia Adamlarını Anan Ruhunı anamağan balalar Ana*Yerde yaşap, Anan tanımamaq, oksüz Qalqları qaldırma stiyler. Qırım devletını ve Qırım til içinde Atalar Yazğanını AyLaf(OnLaf Alantarda) yoq etmege stiyler, Un uçun denatsıfıkatsıaden ziyade denatsionalizatsia qırımtatarlarını başladılar. Qırımtatar adı olsa epsı kıtaplarını yoq etileler. SSSR okmeti tutqan yerının epsı Adamlarğa , bule Qalq "Qırımtatar" yoqtır, bule aytıp epsi duniyanı Adamlarını aldatalar. Qırım Qalqını Qırım erinden boşetıp, İsrael devletını bir yıl ogne qurulmaq uçun stiyip kibi, ozinine ekinci avtanomiy Urus ve İzrail ukmet qoşıp qurumaq aqılına kele. Un uçun Stalinistler Qırımtatar halqını qararıp qabaatlanğanlar, German devletını qol tutqanını ziyadeci uçun Urus-imperial-stalinizm surgunlik yapqanını  baqıp "uç yuz yıl genotsid 

, Almaniyağa, Turkiyağa, Urussia ve Ukrainağa baqıp uç yuz yıl keçken vaqtında bu Qalqlar on kereden çoqlaştılar, Qırım Qalqları ise bu uç yuz yıl içne on kereden azlaştılar Qırımda, bule statistika olsa 10*10=100  Russsiya Qırım Qalqlarını uç yuz yıl vaqıt içinde yuz kereden azlaçtılar Qırımda. eger bule dugulmı? Bu Qalqını son nas sevmek olırmı? "predatel-kolabırasıonist ve mongol-tatar naşestvennik lağapı berdıler epsi urus mekteplerde kıtabıdan lagap urus ukmet auzıdan çihmay, un uçun kebi deportatsiya etildiler-  [[Özbekistan]]ğa, [[Ural]], Perm, [[Tacikistan|Tacikistanğa]] ve da çoq yaqqa sürgün etildiller.

Sürgün etmek içün resmiy sebep 1941 senesi Qızıl ordu saflarından kütleviy tarzda dezertirlenüvi (aytılğan sayı 20 biñge yaqın kişi), alman odrularını yahşı qarşılav ve alman ordu teşkilâtlarında, politsiyada, jandarmeriyada, apishaneler ve lagerler apparatında iştirak etüvi edi. Bunıñnen beraber qırımtatar kollaboratsionistleriniñ çoqusı sürgünlikke oğramadı. 1944 senesi aprel ayındaki Qırımnı azat etüv oğrunda uruşlarda elâk olmağanlar çoqusı almanlar tarafından Almaniyağa evakuirlenip 1945 senesi ğarbiy ittifaqdaşlarğa teslim oldılar. Qırımda qalğanları ise [[İçki İşler Halq Komissarlığı]] (НКВД) tarafından 1944 senesi aprel-mayıs aylarındaki “zaçistkalar” devamında izar etilip Vatanına hainlik yapqanlar olaraq makum etildiler (episi olıp 1944 senesi aprel-mayıs içinde Qırımda çeşit milletlerniñki tahminen 5000 kollaboratsionist izar etildi). Qızıl ordu saflarında da cenk etken qırımtatarlar sürgünlikke oğradılar. В 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ile 1392 serjant bulunmaqta ediler.

İşğal vaziyetinde üç yıl yaşap çoq sürgün etilgen zayıflaşıp 1944-45 seneleri açlıq ve hastalıqlardan elâk oldılar. Sovet çeşit resmiy organları bildirgenine köre qırımtatar halqınıñ 15-25 %, 1960 seneleri vefat etkenler aqqında malümat toplağan qırımtatar areketiniñ iştirakçileri bildirgenine köre ise 46 % elâk oldı.-->
=== Avdet oğrunda küreş ===

[[1944]] senesinde sürgün etilgen milletlerge [[1956]] senesi öz Vatanlarına avdet etmege ruhset berdiler, qırımtatarlarnıñ ise [[Şuralar Birligi Kommunistik Fırqasınıñ Merkeziy Komiteti]] (ЦК КПСС), [[Ukrain Kommunistik Fırqasınıñ Merkeziy Komiteti]]ne (ЦК КПУ) ve vastasız sovet memleketiniñ liderlerine muracaat etkenlerine baqmadan [[1989]] senesine qadar böyle aqqı yoq edi. 1960 senelerinden başlap Özbekistandaki qırımtatarlar oturğan yerlerde Qırımğa avdet etmeknen halq aqlarını yañıdan tiklemek oğrunda milliy areket quvetleşip başladı.

=== Qırımğa qaytuv ===
[[Fayl:Crimean Tatar 2001-num.png|thumb|right|300px|Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi (2001 s. malümat)]]
[[Fayl:Crimean Tatar share 2014.png|thumb|right|300px|Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi (2014 s. malümat)]]

Kütleviy tarzda qırımtatarlar [[1989]] senesi avdet etip başladılar. Bugün Qırımda tahminen 270 biñ qırımtatar yaşay (2001 senesindeki bütün Ukraina boyunca cedvelge aluvğa köre 243 433 kişi <ref>[http://www.rusk.ru/st.php?idar=111404  Лидия Бобылева, Крымско-татарские мифы и социально-политическая реальность Крыма]</ref>). Sürgünlik yerlerinde de tahminen 150 biñ kişi qaldı.


[[1991]] senesi [[II Qurultay]] toplanğanınen qırımtatarlar milliy öz-özüni idare etme sisteması yaratıldı. Er beş yıl Qurultay saylavları ötkerile, Qurultaynı [[Qırımtatar Milliy Meclisi]] tize. [[1991]] senesinden berli Meclisniñ almaştırılmağan reisi [[Mustafa Cemilev]]dir.

== Din ==
Qırımtatarlarnıñ çoqusı — [[İslâm|musulmanlar]] ([[sünniyler]]). Qırımtatarlar İslâmğa dönüvi uzun müddetli olıp millet şekillenüvinen parallel tarzda keçmekte edi. Bu yoldaki ilki adım [[XIII]] asırda [[selcükler]] tarafından [[Sudaq]] ve onıñ civarını basıp alğanınen [[tasavvuf]] qardaşlıqları darqaluvı edi, soñki adım ise — [[1778]] senesindeki Qırımdan sürgün etilüvinden qaçınmağa istegenler Qırım [[hristianlar]]ınıñ kütleviy tarzda İslâmğa dönüvi edi. Qırım ealisiniñ ekseri ise İslâmğa [[Uluğ Ulus|Altın Ordu]] ve [[Qırım Hanlığı]] devirlerinde döndi. Şimdi Qırımda üç yüzge yaqın musulman cemaatı bar, olarnıñ ekseri [[Qırım Musulmanlarınıñ Diniy İdaresi]]ne birleşti ([[Anefi mezebi|Anefi]] [[Mezep|mezebine]] ait ola).

== -{crh-latn: Subetnoslar; crh-cyrl: Субэтнослар}- ==
Qırımtatar halqı üç -{A|crh-latn: subetnik; crh-cyrl: субэтник}- gruppadan ibarettir: ''noğaylar'' (çöllü qırımtatarlar), ''tatlar'' (dağlı qırımtatarlar) ve ''yalıboylular'' (yalıboylu tatarlar).

=== [[Tatlar|Dağlı qırımtatarlar]] ===

Öz adı ― ''qırımtatarlar'', çöllü qırımtatarlar tarafından berilgen adı ― ''tatlar''. Sürgünlikten evel tatlar (dağlı qırımtatarlar) dağlar ve dağ aldında yani orta yolaqta yaşay ediler. Tatlarnıñ etnogenezi — ğayet mürekkep ve tamamen talil olmağan bir protsess. Bu -{crh-latn: subetnos; crh-cyrl: субэтнос}- şekillengeninde Qırımda çeşit zamanlar yaşağan bar milletler ve qabileler deyerlik cümlesi iştirak etti: [[tavrlar]], [[sarmatlar]], [[skitler]], [[alanlar]], [[gotlar]], [[rumlar]], [[çerkezler]], [[hazarlar]], [[bulğarlar]], [[peçenegler]], ğarbiy [[qıpçaqlar]] (Avropa menbalarından kumanlar, rus menbalarından ise polovetsler olaraq belli) ve [[tatarlar]] (türkiy milleti). Tat şivesinde em oğuz, em de qıpçaq hasiyetleri mevcut. Bu şive zemaneviy qırımtatar tiliniñ esasıdır.

=== [[Çöllü qırımtatarlar]] ===

Öz adı ― ''qırımtatarlar'', dağlı ve orta yolaq qırımtatarlar tarafından berilgen adı ― ''noğaylar''. Noğaylar (çöllü qırımtatarlar) çölde yaşay ediler. Olarnıñ etnogenezinde esasen [[tatarlar]] (türkiy milleti), ğarbiy qıpçaqlar ([[kumanlar]]), şarqiy [[qıpçaqlar]] iştirak ettiler. Noğay şivesi türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına mensüptir.

=== Yalıboylu qırımtatarlar ===
{{main|Yalıboylular}}
Sürgünlikten evel yalıboylular (yalıboylu qırımtatarlar) [[Qırımnıñ cenübiy yalı boyu]]nda yaşay ediler. Bu gruppa etnogenezinde [[rumlar]], [[gotlar]] ve [[çerkezler]], Yalı boyu şarqındaki sakinler etnogenezinde ise italiyalılar da ([[cenevizler]]) iştirak ettiler. Yalıboylu şivesi türkiy tiller oğuz gruppasına mensüp, [[türk tiline]] yaqındır. İşbu şivede çoq  [[Yunan tili|yunan]] ve [[Italiyan tili|italiyan]] alınmaları bardır. İsmail Gasprinskiy yaratqan eski qırımtatar edebiy tili aynı bu şive esasında edi.

=== Şimdiki vaziyet ===

1944 senesine qadar yalıboylular, tatlar ve noğaylar özara deyerlik qarışmay ediler, faqat sürgünlik ananeviy yaşap turğan areallarını bozdı. Keçken 60 yıl devamında işbu üç subetnik gruppa qarışıp başlağanınen yekâne milletke çevirilüv protsessi quvetleşti. Şimdi ekseriy ailelerde aqay-apay çeşit -{crh-latn: subetnoslerge; crh-cyrl: субэтнослерге}- mensüp. Bir çoq sebepten qırımtatarlar çoqusı Qırımğa qaytıp ecatları yaşap turğan yerlerde oturalmaylar, bunıñ içün qarışuv ep devam etmekte.

== Qırımtatar edebiyatı ==
{{main|Qırımtatar edebiyatı}}

== Qırımtatar ananeleri ==
{{main|Qırımtatar ananeleri}}
* [[Köydeşler körüşüvi]]
*

== Qırımtatarlarğa qarşı propaganda ==
{{main|Qırımtatarlarğa qarşı propaganda}}

== Belli qırımtatarlar ==
=== Belli qırımtatar şairleri ===
* [[Bekir Çoban-zade]]
* [[Amdi Giraybay]]
* [[Aşıq Ümer]]

== Bularnı da baqıp çıqıñız ==
* [[Qırımtatar tili]]
* [[Ant etkenmen|Qırımtatar gimni]]
* [[Qırımtatar bayrağı]]
* [[Qırımtatar tamğası]]
* [[Qırımtatar medeniyeti]]
* [[Qırım Hanlığı]]
* [[Qırımnıñ qırq batırı]]

== Edebiyat ==
* [https://web.archive.org/web/20040610164304/http://tavrika.by.ru/books/vozgrin_ists/html/index.htm Valeriy Vozgrin “Qırımtatarlarnıñ tarihiy taqdirleri”] {{Ru icon}}
* “Qırımtatar entsiklopediyası”, tizgen - Refiq Muzafarov, Aqmescit 1993-95. {{Ru icon}}

== Bağlantılar ==
* [http://www.qurultay.org/ Qırımtatar Milliy Meclisi]
* [http://medeniye.org/node/526 Qırımtatar saytlarına bağlantılar cıyıntığı]
* [http://medeniye.org/ru/ Alem-i Medeniye - Qırım halqınıñ medeniyet hazinesi] {{Arhivlengen|url=https://web.archive.org/web/20110314203317/http://medeniye.org/ru |date=2011-03-14 }}
* [http://qmusic.at.ua/ Qırımtatar muzıkası]
* [http://www.bizimqirim.org/ “Bizim Qırım” teşkilâtınıñ saytı] {{Arhivlengen|url=https://web.archive.org/web/20080601200753/http://www.bizimqirim.org/ |date=2008-06-01 }}
* [http://www.milli-firka.org/?lg=en Milliy Fırqa adlı siyasiy fırqa]
* [https://archive.is/20121221152248/turkolog.narod.ru/info/crt.htm Qırımtatarlar aqqında maqalelerniñ kitaphanesi] (79 maqale) {{Ru icon}}
* [http://www.crimean.org/ Qırım gençleriniñ saytı] {{Arhivlengen|url=https://web.archive.org/web/20080512223341/http://www.crimean.org/ |date=2008-05-12 }} {{Ru icon}}
* [http://www.vatankirim.net/ Türkiyedeki qırımtatar diasporasınıñ portalı] {{Tr icon}}
* [http://www.crimeancraft.com Qırımtatarlarnıñ dekorativ-tadbiqiy sanatı] {{Arhivlengen|url=https://web.archive.org/web/20210117095504/http://www.crimeancraft.com/ |date=2021-01-17 }}

== Menbalar ==
<references />

[https://www.youtube.com/watch?v=VOQgtMeH3cE Самоназвание крымских татар обсудили на научно-практической конференции], 2024, iyülniñ 3 - -{[[Crimean Tatars]]}-
[[Kategoriya:Qırımtatar halqı| ]]
{{Şablon:Nümüneviy maqaleler}}
[[Kategoriya:Tatar]]
[[Kategoriya:Vikipediya:Nümüneviy maqaleler]]
[[Kategoriya:Tamır milletleri]]