Safiaddin Urmaviy

Safiaddin Urmaviy (Az: Səfiəddin Urməvi صفیالدین اورموی) (tahminen 1216, Urmiya – 1294, Bağdad) – asılında Cenübiy Azerbaycandan olğan, istidatlı çalğıcı ve usta hattap olaraq Şarq dünyasında büyük nam qazanğan Türk alim.[1]
yaşamı
[deñiştir | kodunı deñiştir]Şarq dünyasınıñ eñ belli çalğıcılarından ve muzıkaşınaslarından biri sayılğan Safi ad-Din Abdulmomin ibn Yusif ibn Fahir Urmaviy 1216 senesi Urmiya şeerinde doğdı.
O, başlanğıç tasilni vatanında ala, anda da muzıka esaslarını ve ud çalmaqnı ögrene. Soñra o, Arap Hilifetiniñ paytahtı, bütün Yaqın ve Yaqın Şarqnıñ ilim ve medeniyet merkezi olğan efsaneviy Bağdad şeerine kelip, öz devriniñ eñ yahşı universitetlerinden biri sayılğan «Mustansariyye»de tasilni devam etti.
4.743 / 5.000 Mında o felsefe, mantıq, tibbiyet, esap, astronomiya, tillerniñ esaslarını ögrene. Muzıka sanatını ögrenmege devam eterek, Safiyedin hattatlıqta da büyük muvafaqiyetlerge irişe. O, başta muzıka saasında degil de, hattat olaraq şan-şüret qazanğanı, Abbasiyler sulâlesiniñ soñki vekili Halif Al-Mustasimniñ sarayına davet etilgeni tenqidiy degildir. Halifniñ içki dairesine tez kirgen ressam, soñra saray kitaphanesiniñ müdiri ve baş hattat olaraq tayinlene. Kitaplarnı köçürmek ve kitaphaneni idare etmek Safiyeddinniñ muzıka tasilini devam etmekten diqqatını coymadı, aksine, o, zengin kitaphanede bilgilerini arttırdı, em de saray qabullarında ud çalğanı ile er kesniñ suqlanuvını qazandı;
Onıñ ud çalğanı aqqında bir qaç efsane bar. Bir efsanede qırq kün suvsız qalğan deveniñ taşlanğanı aqqında aytıla. O vaqıtta Safiuddin anda tesadüfen ud çala edi. Deve arqada lütfniñ sesini eşitip toqtay. Safieddin çalğısını ne vaqıt toqtatsa, deve suvğa taraf çekile, o çalğısını devam ettirgende, toqtay. Üçünci muzıka parçası çalınace, deveniñ közlerinden yaşlar aqmaqta edi.
İkâye etilgen daa bir ikâye Safiaddinniñ Bağdadnıñ meşur bağçalarından birinde ud çalğanı aqqındadır. Oynağan sayın, bağçada uçqan bülbül qanat ala. Yaqın pıtaqlardan birine oturğan lütniñ bağrından kelgen tılsımlı sesler adamnı sağır ete kibi ola. Muzıka bülbülge öyle tesir ete ki, o yaqın kelip, muzıkanen beraber qanatlarını qaqıp, yırlap başlay. Birazdan soñ bülbül adamlar arasında qorqmayıp çivildep başlay.
Safiyedin de istidatlı maarifçi olaraq özüni tanıttı. Bütün Şarq dünyasında belli artistler olğan bir çoq muzıkaşınaslar onıñ talebeleri ediler. Belli azerbaycan muzıkaşınası (XIII–XIV asırlar) Abdulğadir Marağay özüniñ «Maqasidul-ilhan» adlı eserinde Abdulmomin Safiaddin Urmaviy bir çoq körümli şahslarnıñ ocası olğanını yaza. Olarnıñ arasında Şems ad-Din Suhravardi, Ali Sitan, Hasan Zafar, Üsam ad-Din Qutlug Buğa kibi belli muzıkaşınaslarnıñ adları bar.
Safiyaddin eki yañı muzıka aletini yarattı – «Nuja» ve «Muğni». Lütf zemaneviy arfağa (arfağa) ve kanonğa beñzey edi. Bu saznıñ 81 teli bar edi. Onı tal, kiparis ya da kümüş ağaçlarından tüzköşe şekilinde yapa ediler. Yırcınıñ 33 teli bar edi ve tışqı beñzevi ceetinden ruabağa beñzey edi. Tek onıñ çanağı balaban edi. Yırcı qaysı ağaçından yapılğan edi.
Bundan da ğayrı, Safiuddin istidatlı bestekâr da edi. Onıñ sanatınıñ bu tarafı aqqında da efsaneler bar. Bağdatta Lizzahan degen yırcı yaşağan, deyler. O, Safiuddinnen sıq-sıq körüşe, beraber oynay, yırlay ediler. Safiaddin oña muzıka derslerini bere edi. Bir kün saray qabullarından birinde Lizahan dülber bir türkü yırlay. Yırnı er kes begene, halife onıñ müellifiniñ adını soray. Bestekâr Safiaddin olğanını bilgen soñ, onı qabulğa davet ete, bütün musafirler artistniñ ud üstünde çalğan muzıkasına meftün olalar. 1258 senesi Çingizhannıñ torunçığı Hulagu han başlıqlıq yapqan monğol askerleri Bağdadnı zapt eteler. Halif öz qorantasınen beraber öldürile ve böyleliknen 600 yıllıq arap hilâfeti bite. Halifniñ yaqın arqadaşları qıdırıla edi, olarnıñ arasında Safiyaddinniñ adı da bar edi. Onı şahsen tanığan tarihçılardan biri Hasan Arbalani o vaqialarnı böyle tasvir ete: Safiaddin yaşağan maalleni Hulağu hannıñ askerleri sarıp alğan ediler. Maalle cemaatı, hususan Safiuddin ölüm havfı astında edi. Ordu başlıqlarından biri, otuz adamdan ibaret bir gruppasınen, Safiyadin yaşağan dvoretsniñ qapusını yıqıp başladı. Ev saibi cesürliknen cenkçilerge qarşı çıqa ve nezaketnen olarnı evge davet ete. Sarayda yahşı diplomatiya mektebini keçken Safiyeddin «musafirler»nen umumiy til tapa bildi. Çoq muzakerelerden soñ, aydanıñ yolbaşçısı, maalle cemaatına toqunmayıp, Safiyeddinni alıp, Hulağu hanğa ketirdi. Ressam öz udunı çalğığa qoyıp, kederli ava çalına, Ziya adlı yırcı ise yırlap başlay. Hannıñ etrafında olğanlar Safiyadinniñ ustalığını, aqılını köterip aytalar. Hulagu han oña öz sarayında iş teklif ete, maalle havftan qurtula.
Hulağu hannıñ veziri Şems ad-Din Cuveyni (belli tarihçı Aleeddin Cuveyniniñ ağası) Safiaddinni öz qorçalavına ala. Oğulları Bahaaddin ve Şerafaddinniñ terbiyesini oña işana. Safiaddin olarğa er taraflama tasil bermege tırışa, amma, elbette, muzıka derslerine ayrıca emiyet bere. Şerafaddinniñ oquvdaki muvafaqiyetleri oña ocasınıñ suqlanuvını qazandırdı, Urmavi ise oña Tebrizde yazğan beş qısımdan ibaret olğan meşur muzıkalı risalanı bağışladı.
Cuveyni qorantası ükümdarnıñ lütfinden tüşken soñ, Safiaddin ömüriniñ soñki yıllarını yoqsullıqta keçirdi ve 1294 senesi Bağdadtaki borclular apshanesinde vefat etti.[2]
qaynaqlar
[deñiştir | kodunı deñiştir]- ↑ Azərbaycan diasporunun görkəmli simaları
- ↑ www.history.az/pdf.php?item_id=20100105062810846&ext=rar