Qırımtatarlar: Versiyalar arasındaki farq

QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI
Content deleted Content added
k robot ekley: ko:크림타타르족
153 satır: 153 satır:
[[it:Tatari di Crimea]]
[[it:Tatari di Crimea]]
[[ja:クリミア・タタール人]]
[[ja:クリミア・タタール人]]
[[ko:크림타타르족]]
[[lt:Krymo totoriai]]
[[lt:Krymo totoriai]]
[[mk:Кримски татари]]
[[mk:Кримски татари]]

Saifeniñ 10:14, 2009 s. oktâbrniñ 29 tarihındaki alı

Qırımtatarlar, Qırımlar
Qırımtatar bayrağı
Umumiy sayısı

500 000 - 2 000 000

Oturğan regionları
Qırım:
   260 000

Özbekistan:
   150 000
Türkiye:
   ?
Romaniya:
   24 000
Bulğaristan:
   3 000

Tili

Qırımtatar, Rus, Türk

Dini

İslâm

Qırımtatarlar ya da QırımlarQırımda yaşağan bir halq. Türkiy til zümresine mensüp olğan qırımtatar tilinde laf eteler.

Esas qısmı Qırımda (260 biñge yaqın), qalğanları ise Türkiyede, Bulğaristanda, Romaniyada, Özbekistanda, Rusiyede oturalar. Türkiyedeki qırımtatar diasporası bayağı büyüktir.

Qırımtatarlarnıñ çoqusı — musulmanlar (sünniyler), Anefi mezebine ait olalar.

Tarih

Etnogenez

Qırımtatarlar — halq olaraq Qırımda şekillendi. Çeşit zamanlar Qırımda yaşap qırımtatar milletiniñ etnogenezinde iştirak etken esas halqlar bular: tavrlar, skitler, sarmatlar, alanlar, yunanlar, gotlar, romalılar, proto-bulğarlar hazarlar, peçenegler, italiyalılar, çerkezler, türkler, moğollar; qırımtatarlar etnogenezinde ayrı yer ğarbiy qıpçaqlar alalar, Rusiyede olar polovetsler olaraq , ğarbiy Avropada ise kumanlar olaraq belli. Ertiş (Иртыш) özeni yalılarından kelip qıpçaqlar 11-12 asırlardan başlap Edil, Azaq deñizi ve Qara deñiz yanlarındaki çöllerine köçip yaşap başladılar (bu yerler şu zamandan berli tap XVIII asırğa qadar Deşt-i Qıpçaq, farsça دشت قپچاق‎ – “Qıpçaqlar çölü” denile edi). Körünip tura ki, o zamanda olar Qırımğa da kirip başladılar.

Qırım hanlığı

Tamamen halq Qırım Hanlığı devrinde şekillendi. Qırımtatarlarnıñ memleketi — Qırım Hanlığı 1441 senesinden 1783 senesine qadar yaşadı. Öz tarihınıñ ekseri devamında Qırım hanlığı Osmanlı Devletine bağlı olıp onıñ ittifaqdaşı edi. Qırımda üküm sürgen sülâle Geraylar sülâlesi edi, onıñ temelcisi ilk han I Hacı Geray edi. Qırım hanlığı devri — qırımtatar medeniyeti, sanatı ve edebiyatı inkişafınıñ zamanı. O devirdeki qırımtatar şiiriyetiniñ klassiki — Aşıq Ümer edi. Diger şairlerden eñ ziyade belli olğanlar Mahmud Qırımlı ve II Ğazı Geray han ediler. O zamandan saqlanıp qalğan mimarcılıq abidelerinden eñ müimi — Bağçasaraydaki Hansaraydır.

Qırım Hanlığı daima Moskova memleketi ve Lehistan ile (XVIII asırğa qadar ücüm etici cenkler) cenkleştı, bunıñ ile beraber barışıqlı rus ve ukrain ealisinden çoq kişi esir tüşer ediler. Esir olaraq yaqalanğanlar Qırımdaki esir çarşılarından Osmanlı Devletine ve Yaqın Şarqqa satılır ediler, böyle çarşılardan eñ irisi Kefede bulundı. 1571 senesi Qırım 40 biñlik ordusı I Devlet Geray han yolbaşçılığı altında rus qalelerini dolanıp Moskvağa yetip onıñ civarını yaqtı, bundan Kremlden ğayrı büs-bütün şeer yanıp kül oldı. Ancaq ertesi sene Rusiye mustaqilliginden marum etmek niyeti ile tekrar kelgen 120 biñlik ordu Molodi köyü yanındaki uruşında mağlübiyetke oğradı. Bu mağlübiyet hanlıqqa ücümlerden vazgeçmekni mecbur etti. Lâkin formal tarzda Qırım hanına boysunğan, amma deyerlik mustaqil, Şimaliy Qara deñiz yanında köçip turğan noğay orduları muntazam tarzda rus ve ukrain territoriyalarına esirler yaqalamaq ve çaypamaq içün arbiy seferlerge çıqar ediler.

Rusiye İmperiyasınıñ terkibinde

İsmail Gasprinskiy

1736 senesi Rusiye orduları feldmarşal Kristof Minih yolbaşçılığı altında Bağçasaraynı yaqıp Qırımnıñ dağ aldındaki yerlerini berbat ettiler. 1783 senesi Rusiye Osmanlı Devletini yeñgen soñ Qırım başta işğal olundı, bundan soñ ise Rusiye tarafından anneksirlendi. Bunıñ ile qırımtatarlar tarihında olar tarafından “Qara asır” denilgen devir başlandı.

Rusiye memuriyeti zulum etkenleri qırımtatarlar kütleviy tarzda Osmanlı Devletine (esasen Dobruca ve Anadoluğa) icret etip başlağanlarınıñ sebebi oldı. İcretniñ eki esas dalğası 1790 ve 1850 seneleri edi. Bazı malümatlarğa köre 1790 senesi icretçilerniñ sayısı Qırımnıñ qırımtatar ealisiniñ 4/5 qısmına yetişti. İcretten evel yarımadada 600—700 biñge yaqın qırımtatar oturmaqta edi. Hanlıqnıñ ealisi ise 1783 senesine qadar tahminen 1,5 million kişiden ibaret edi. 1850 seneleri Qırımdan 300 biñge yaqın qırımtatar kettiler. Olarnıñ balalarından şimdi Türkiyedeki, Bulğaristandaki ve Romaniyadaki qırımtatar diasporası ibaret. Neticesinde köy hоcalığı tüşkün alğa oğradı, Qırımnıñ çölü ise deyerli taqır oldı. O zamanda Qırımdan qırımtatar asılzadeleriniñ çoqusı ketti. Bunıñ ile beraber Rusiye ükümeti metropoliya territoriyasından icretçilerni celp etmeknen Qırımnı müstemleke ete bermekte edi. Neticesinde Rusiye Qırımnı anneksirlegen vaqıtta anda oturğan bir million qırımtatardan XIX asır soñunda 200 biñden az qaldı (Qırım bütün ealisiniñ 25 faizidir).

Qırımtatar medeniyetiniñ yañıdan yaratıluvı ulu maarifçi İsmail Gasprinskiy adınen bağlı. Aslında o yañı edebiy qırımtatar tilini yarattı. Gasprinskiy “Terciman” adlı ilk qırımtatar gazetasını neşir etip başladı. Gasprinskiy pantürkizm mefküresiniñ temelcilerinden biri olaraq sayıla.

Vatandaşlıq cenki ve Qırım MŞSC

Noman Çelebicihan
1939 s. cedvelge aluv malümatına köre Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi

1917 senesi mart 25-de Aqmescitte qırımtatar qurultayı ötkerildi. Anda 2000-den ziyade delegat keldi. Qurultay Muvaqqat Qırım Musulman İcra Komitetini (MQMİK) sayladı, Başı olaraq Noman Çelebicihan saylandı. Bunıñ ile qırımtatarlarnıñ medeniy-milliy muhtariyetiniñ quruluvı başlandı.

Rusiye Vatandaşlıq cenki qırımtatarlar içün ağır müsibet oldı. 1917 senesindeki Fevral inqilâbından soñ qırımtatar halqınıñ ilk Qurultay toplanğanınen Qırımnı çoq milletli mustaqil bir devlet etmege qarar çıqarıldı. İlk Qurultaynıñ reisi Noman Çelebicihannıñ şiarı böyle edi – “Qırım – qırımlılar içün” (yani milletke baqmadan bütün yarımadanıñ ealisi közde tutula). Amma 1918 senesi Çelebicihan yaqalanıp bolşevikler tarafından qatil etildi. 1921—1922 seneleri arasındaki açlıq neticesinde 15 %-ge yaqın qırımtatar elâk oldı.

1921 senesi Rusiye Şuralar Federativ Sоtsialistik Cumhuriyeti terkibinde Qırım Muhtar Şuralar Sоtsialistik Cumhuriyeti meydanğa keldi. Onıñ memleket tilleri rus ve qırımtatar tilleri ediler, aliy başlıqları esasen qırımtatarlardan ibaret edi. Lâkin soñ 1937 senesi Stalin repressiyaları başlandılar. Qırımtatar müneverleriniñ çoqusı repressiyalarğa oğratıldı, bu cümleden belli siyasetçi Veli İbraimov ve alim Bekir Çoban-zade. 1939 senesindeki cedvelge aluvnıñ malümatına köre Qırımdaki qırımtatarlarnıñ sayısı 218179 kişi edi, yani yarımadanıñ cümle ealisiniñ 19,4 %.

Qırım natsit Almaniya tarafından işğali

1941 senesi noyabr ortasından 1944 senesi mayıs 12 kününe qadar Qırım alman оrdusı tarafından işğal olunmaqta edi.

Qırımtatarlar kollaboratsion gruppalarda iştirak etüvi

1941 senesi dekabr ayında Qırımda alman işğalci memuriyetine qol tutqan musulman tatar komitetleri meydanğa ketirildiler.

Aqmescitte “Qırım musulman komiteti” öz işini başladı. 1942 senesi sentâbr ayında alman işğalci administratsiyası komitet serlevasındaki “Qırım” sözüni qullanmağa yasaqlağanınen komitet “Aqmescit musulman komiteti” denilip başladı. 1943 senesi onıñ adı “Aqmescit tatar komiteti” olaraq deñiştirildi. 1943 senesi komitetler faaliyeti toqtaldı.

Başlıca komitet programması boyunca Qırımda Almaniya protektoratı altındaki qırımtatarlar devletini quruv, öz parlamentinen ordusını teşkil etüv ve 1920 senesinde bolşevikler tarafından yasaqlanğan Milliy Fırqanıñ faaliyetini tiklev közde tutula edi. Faqat 1941-42 seneleriniñ qışında alman yolbaşçılığı bildirdi ki, Qırımda iç bir devletni qurmağa ruhset bermeycek. 1941 senesi dekabr ayında Türkiyedeki qırımtatar diasporasınıñ vekilleri Edige Qırımal ve Müstecib Ülküsal Hitlerni qırımtatar devletini qurmağa acet olğanına qandırmaq içün Berlinge keldiler, lâkin olarğa red ettiler.

Qırımtatarlar alman işğalcilerine qarşı küreşte iştirak etüvi

İşğal olunğan Qırımda partizanlar faaliyeti adetince üç devirge bölüne: 1941 senesiniñ noyabri — 1942 senesiniñ oktâbri, 1942 senesiniñ noyabri — 1943 senesiniñ oktâbri, 1943 senesiniñ oktâbri — 1944 senesiniñ apreli. Er devirde qırımtatarlar partizan areketinde faal tarzda iştirak ettiler. Noyabr 20-de Qırımda 3734 partizan, bu cümleden 2419 grajdan (esasen Qırım sakinleri) ve 1315 arbiy partizan bulunmaqta edi. Qırımtatarlar grajdan partizanlarnıñ tahminen 1/6 qısmını teşkil ete ediler. Sudaq partizan otrâdı esasen qırımtatarlardan ibaret edi. 1942 senesiniñ küzünde partizanlar ekseri Qırımdan evakuirlendi. Partizan cenkiniñ ekinci devrinde Qırım ormanlarında 400-ge yaqın partizan qaldı. 1943 senesiniñ ekinci yarımında partizan areketini quvetleştirmek içün Qırımğa yañı kadrlar yöneldiler. Bu kadrlar çoqusı Qırımda doğğan ediler, bu cümleden çoq qırımtatar. 1943-44 seneleri arasında partizan otrâdları yolbaşçılığınıñ yarısı qırımtatarlardan ibaret edi (Ablâziz Osmanov, Seyit-Ali Ametov, Cebbar Kolesnikov, Memet Moloçnikov, Ramazan Qurtümerov, Seydamet İslâmov, Osman Aşırov, Mustafa Mamutov, Talât Tınçerov, Seranecin Menacıyev, Refat Mustafayev, Mustafa Selimov, İzmail Hayrullayev ve digerleri). İşğalniñ ilki kününden başlap soñki kününe qadar alman ordularına qarşı cenkleşken partizanlar arasında (episi olıp 20 kişi) üç qırımtatar edi: Memet Moloçnikov, Seyithalil Qadıyev ve Qurtseyit Muratov.

II Cian cenki cebelerinde Qızıl Ordu saflarında 25 biñden ziyade qırımtatar cenkleşti. Beş qırımtatar (Petay Abilov, Teyfuq Abdul, Üzeir Abduramanov, Abdureim Reşidov, Seyitnafe Seyitveliyev) Şuralar Birliginiñ Qaramanı unvanını qazandılar, daa bir qırımtatar (Amethan Sultan) ise işbu unvannı eki defa qazandı. Eki qırımtatar (Seyit-Nebi Abduramanov ve Nasibulla Velilâyev) Şüret Ordeni tam kavalerleridir. 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ve 392 serjant bulunmaqta edi.

Sürgünlik

Qırımtatar halqınıñ temsilcileri Qızıl Ordu saflarında faşistlerge qarşı cenkleşkenlerine ve partizan areketinde faal tarzda iştirak etkenlerine baqmadan bazıları faşitlerge qol tutqanları sürgün etüvniñ esas sebebi oldı. 1944 senesi mayıs 18 künü Stalin emri ile alman işğalcilerge qol tutqanınen qabaatlanğan qırımtatar halqı Özbekistanğa ve Qazahistan ile Tacikistan qomşu rayonlarına, kiçik gruppaları ise Mari Cumhuriyetine, Uralğa, Kostroma vilâyetine sürgün etildiler.

Sürgün etmek içün resmiy sebep 1941 senesi Qızıl ordu saflarından kütleviy tarzda dezertirlenüvi (aytılğan sayı 20 biñge yaqın kişi), alman odrularını yahşı qarşılav ve alman ordu teşkilâtlarında, politsiyada, jandarmeriyada, apishaneler ve lagerler apparatında iştirak etüvi edi. Bunıñnen beraber qırımtatar kollaboratsionistleriniñ çoqusı sürgünlikke oğramadı. 1944 senesi aprel ayındaki Qırımnı azat etüv oğrunda uruşlarda elâk olmağanlar çoqusı almanlar tarafından Almaniyağa evakuirlenip 1945 senesi ğarbiy ittifaqdaşlarğa teslim oldılar. Qırımda qalğanları ise İçki İşler Halq Kоmissarlığı (НКВД) tarafından 1944 senesi aprel-mayıs aylarındaki “zaçistkalar” devamında izar etilip Vatanına hainlik yapqanlar olaraq makum etildiler (episi olıp 1944 senesi aprel-mayıs içinde Qırımda çeşit milletlerniñki tahminen 5000 kollaboratsionist izar etildi). Qızıl ordu saflarında da cenk etken qırımtatarlar sürgünlikke oğradılar. В 1949 senesi sürgünlik yerlerinde 8995 qırımtatar cenk veteranı, bu cümleden 524 zabit ile 1392 serjant bulunmaqta ediler.

İşğal vaziyetinde üç yıl yaşap çoq sürgün etilgen zayıflaşıp 1944-45 seneleri açlıq ve hastalıqlardan elâk oldılar. Sovet çeşit resmiy organları bildirgenine köre qırımtatar halqınıñ 15-25 %, 1960 seneleri vefat etkenler aqqında malümat toplağan qırımtatar areketiniñ iştirakçileri bildirgenine köre ise 46 % elâk oldı.

Avdet oğrunda küreş

1944 senesinde sürgün etilgen milletlerge 1956 senesi öz Vatanlarına avdet etmege ruhset berdiler, qırımtatarlarnıñ ise Şuralar Birligi Kоmmunistik Fırqasınıñ Merkeziy Kоmiteti (ЦК КПСС), Ukrain Kоmmunistik Fırqasınıñ Merkeziy Kоmitetine (ЦК КПУ) ve vastasız sovet memleketiniñ liderlerine muracaat etkenlerine baqmadan 1989 senesine qadar böyle aqqı yoq edi. 1960 senelerinden başlap Özbekistandaki qırımtatarlar oturğan yerlerde Qırımğa avdet etmeknen halq aqlarını yañıdan tiklemek oğrunda milliy areket quvetleşip başladı.

Qırımğa qaytuv

Qırım regionları ealisinde Qırımtatarlarnıñ faizi (2001 s. malümat)

Kütleviy tarzda qırımtatarlar 1989 senesi avdet etip başladılar. Bugün Qırımda tahminen 270 biñ qırımtatar yaşay (2001 senesindeki bütün Ukraina boyunca cedvelge aluvğa köre 243 433 kişi [1]). Sürgünlik yerlerinde de tahminen 150 biñ kişi qaldı.


1991 senesi II Qurultay toplanğanınen qırımtatarlar milliy öz-özüni idare etme sisteması yaratıldı. Er beş yıl Qurultay saylavları ötkerile, Qurultaynı Qırımtatar Milliy Meclisi tize. 1991 senesinden berli Meclisniñ almaştırılmağan reisi Mustafa Cemilevdir.

Din

Qırımtatarlarnıñ çoqusı — musulmanlar (sünniyler). Qırımtatarlar İslâmğa dönüvi uzun müddetli olıp millet şekillenüvinen parallel tarzda keçmekte edi. Bu yoldaki ilki adım XIII asırda selcükler tarafından Sudaq ve onıñ civarını basıp alğanınen tasavvuf qardaşlıqları darqaluvı edi, soñki adım ise — 1778 senesindeki Qırımdan sürgün etilüvinden qaçınmağa istegenler Qırım hristianlarınıñ kütleviy tarzda İslâmğa dönüvi edi. Qırım ealisiniñ ekseri ise İslâmğa Altın Ordu ve Qırım Hanlığı devirlerinde döndi. Şimdi Qırımda üç yüzge yaqın musulman cemaatı bar, olarnıñ ekseri Qırım Musulmanlarınıñ Diniy İdaresine birleşti (Anefi mezebine ait ola).

Subetnoslar

Qırımtatar halqı üç subetnik gruppadan ibarettir: noğaylar, tatlar ve yalıboylular.

Yalıboylular

Sürgünlikten evel yalıboylular Qırımnıñ cenübiy yalı boyunda yaşay ediler. Bu gruppa etnogenezinde rumlar, gotlar, Anadolu türkleri ve çerkezler, Yalı boyu şarqındaki sakinler etnogenezinde ise italiyalılar da (cenevizler) iştirak ettiler. Yalıboylu şivesi türkiy tiller oğuz gruppasına mensüp, türk tiline pek yaqındır. İşbu şivede çoq yunan ve italiyan alınmaları bardır. İsmail Gasprinskiy yaratqan eski qırımtatar edebiy tili aynı bu şive esasında edi.

Noğaylar

Noğaylar çölde yaşay ediler. Olarnıñ etnogenezinde esasen ğarbiy qıpçaqlar (kumanlar), şarqiy qıpçaqlar ve noğaylar (bu halqtan noğay degen isim olarğa avuştı) iştirak ettiler. Irq ceetinden noğaylar avropalılar, lâkin mongoloidlik alâmetleri de bar (~10 %). Noğay şivesi türkiy tillerniñ qıpçaq gruppasına mensüptir.

Tatlar

Sürgünlikten evel tatlar dağlar ve dağ aldında yani orta yolaqta yaşay ediler. Tatlarnıñ etnogenezi — ğayet mürekkep ve tamamen talil olmağan bir protsess. Bu subetnos şekillengeninde Qırımda çeşit zamanlar yaşağan bar milletler ve qabileler deyerlik cümlesi iştirak etti: tavrlar, sarmatlar, skitler, alanlar, gotlar, rumlar, çerkezler, hazarlar, bulğar türkleri, peçenegler ve ğarbiy qıpçaqlar (Avropa menbalarından kumanlar, rus menbalarından ise polovetsler olaraq belli). Tat şivesinde em oğuz, em de qıpçaq hasiyetleri mevcut. Bu şive zemaneviy qırımtatar tiliniñ esasıdır.

Şimdiki vaziyet

1944 senesine qadar yalıboylular, tatlar ve noğaylar özara deyerlik qarışmay ediler, faqat sürgünlik ananeviy yaşap turğan areallarını bozdı. Keçken 60 yıl devamında işbu üç subetnik gruppa qarışıp başlağanınen yekâne milletke çevirilüv protsessi quvetleşti. Şimdi ekseriy ailelerde aqay-apay çeşit subetnoslerge mensüp. Bir çoq sebepten qırımtatarlar çoqusı Qırımğa qaytıp ecatları yaşap turğan yerlerde oturalmaylar, bunıñ içün qarışuv ep devam etmekte. Bugün Qırımda oturğan qırımtatarlardan tahminen 30% yalıboylular, 20% — noğaylar ve 50% — tatlar.

Bularnı da baqıp çıqıñız

Edebiyat

Bağlantılar

Menbalar

  1. Лидия Бобылева, Крымско-татарские мифы и социально-политическая реальность Крыма