Tatarlar: Versiyalar arasındaki farq
Deñiştirme tasviri yoq |
|||
29 satır: | 29 satır: | ||
Öyle sözler Orhon-Enisey yazılarında daa bar — <big>𐰆𐰍𐰕: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐱃𐰸𐰕: 𐱃𐱃𐰺: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐱅𐰃𐰼𐰃𐰠𐰯: 𐰚𐰠𐱅𐰃</big> (''oguz bodun tokuz tatar birle tirlip kelti'')<ref name="O-E" />, zemaneviy qırımtatarca — «Oğuz halqı doquz tatarlarnen beraber keldi»<ref>Doquz tatar — halqnıñ kerçek adıdır</ref><ref name="Kultegin" />. |
Öyle sözler Orhon-Enisey yazılarında daa bar — <big>𐰆𐰍𐰕: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐱃𐰸𐰕: 𐱃𐱃𐰺: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐱅𐰃𐰼𐰃𐰠𐰯: 𐰚𐰠𐱅𐰃</big> (''oguz bodun tokuz tatar birle tirlip kelti'')<ref name="O-E" />, zemaneviy qırımtatarca — «Oğuz halqı doquz tatarlarnen beraber keldi»<ref>Doquz tatar — halqnıñ kerçek adıdır</ref><ref name="Kultegin" />. |
||
=== [[Uluğ Ulus]]ta === |
|||
== Qırım Hanlığında «tatar» etnonimi == |
=== Qırım Hanlığında «tatar» etnonimi === |
||
Tatarlar [[Qırım Hanlığı|Qırım]] hanlarınıñ unvanında añılğan edi — «... sansız köp tatar ... padişahı». Meselâ, 1634 senesi [[Canibek Geray]] Lehistan qıralına şöyle yazğan: «…''[[Aqkermen|Aqkermanda]] olan tatardan ve [[Qırımtatarlar|Qırımda olan tatardan]], ve ğayrıdan Leh vilâyetine ve köy ve kentlerine zerre qadar zarar ve ziyan olmazdır''…»; [[Murad Geray]] muhabbetnamesinde şöyle yazğan: «''qamu tatarnıñ … uluğ padişahı''…». 1642 senesi Qırım beyi Cantemir çar [[Mihail Födoroviç]]ke şöyle yazğan: «…''cümle [[Qırımtatarlar|Qırım tatarlarnı]] … cavlay cibermeske''…». Canibek Geray seferden [[Bağçasaray]]ğa qaytqanda: «…''barça asakir-i tatar birle sağ ve salim mübarek Bağçasaray tahtımızğa kelip olturdıq''…» dep yazğan. [[Osmanlı Devleti|Osmanlı]] vesiqalarında Qırım hanlarına sıqça "tatar hanı" dep aytılğan: «…''Leh qıralı, tatar hanına virgüsin her sene vaqtıyle tamaman gönderüb, dostluq eyleye''…»<ref name ="Avdet>[https://avdet.org/ru/2017/01/20/k-istorii-krymskotatarskoj-diplomatii-7/ К истории крымскотатарской дипломатии / 7]</ref>. |
Tatarlar [[Qırım Hanlığı|Qırım]] hanlarınıñ unvanında añılğan edi — «... sansız köp tatar ... padişahı». Meselâ, 1634 senesi [[Canibek Geray]] Lehistan qıralına şöyle yazğan: «…''[[Aqkermen|Aqkermanda]] olan tatardan ve [[Qırımtatarlar|Qırımda olan tatardan]], ve ğayrıdan Leh vilâyetine ve köy ve kentlerine zerre qadar zarar ve ziyan olmazdır''…»; [[Murad Geray]] muhabbetnamesinde şöyle yazğan: «''qamu tatarnıñ … uluğ padişahı''…». 1642 senesi Qırım beyi Cantemir çar [[Mihail Födoroviç]]ke şöyle yazğan: «…''cümle [[Qırımtatarlar|Qırım tatarlarnı]] … cavlay cibermeske''…». Canibek Geray seferden [[Bağçasaray]]ğa qaytqanda: «…''barça asakir-i tatar birle sağ ve salim mübarek Bağçasaray tahtımızğa kelip olturdıq''…» dep yazğan. [[Osmanlı Devleti|Osmanlı]] vesiqalarında Qırım hanlarına sıqça "tatar hanı" dep aytılğan: «…''Leh qıralı, tatar hanına virgüsin her sene vaqtıyle tamaman gönderüb, dostluq eyleye''…»<ref name ="Avdet>[https://avdet.org/ru/2017/01/20/k-istorii-krymskotatarskoj-diplomatii-7/ К истории крымскотатарской дипломатии / 7]</ref>. |
||
=== [[Evliya Çelebi]]niñ tarih eserlerinde tatarlar === |
==== [[Evliya Çelebi]]niñ tarih eserlerinde tatarlar ==== |
||
Öz Seyaat kitabında belli türk seyaatçısı Qırım aqqında öyle yazılğan edi<ref>Челеби, Эвлия: [http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Celebi7/frametext1.htm Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Описание границ страны сулаат, владений рода чингизидов, первого рубежа – мощной крепости Ор, то есть Ферах-Керман)], 17 век</ref><ref name="evliya">Челеби, Эвлия: [http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Celebi2/text62.phtml Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Рассказ о местах паломничества в окрестностях Бахчисарая, о похороненных властителях и султанах прошлого, о шейхах, кадиях и великих святых, согласных с волей господа, о прощенных падишахах, которые попрощались с бренными богатствами и перешли во власть вечную, да освятит Бог их гробницы светом прощения, о полных света гробницах предсказателей, имамов-муджтехидов и газиев-муджахедов)], 17 век</ref>: |
Öz Seyaat kitabında belli türk seyaatçısı Qırım aqqında öyle yazılğan edi<ref>Челеби, Эвлия: [http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Celebi7/frametext1.htm Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Описание границ страны сулаат, владений рода чингизидов, первого рубежа – мощной крепости Ор, то есть Ферах-Керман)], 17 век</ref><ref name="evliya">Челеби, Эвлия: [http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Celebi2/text62.phtml Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Рассказ о местах паломничества в окрестностях Бахчисарая, о похороненных властителях и султанах прошлого, о шейхах, кадиях и великих святых, согласных с волей господа, о прощенных падишахах, которые попрощались с бренными богатствами и перешли во власть вечную, да освятит Бог их гробницы светом прощения, о полных света гробницах предсказателей, имамов-муджтехидов и газиев-муджахедов)], 17 век</ref>: |
||
40 satır: | 40 satır: | ||
{{Cquote|Şeylernin kerçek vaziyetini baqarsıñız, qara ve beyaz [[araplar]]nı — [[Aziz İsmail]]niñ torunlarnı — köz ögüne almamağa, epsi [[indular]], [[acemler]] ve [[özbekler]], [[muğallar]] ve boğollar, [[çinler]] ve maçinler, [[Qıtay|Qatay]] ve Khotan [halqları], fagfurlar ve qazaqlar, türkmenler, [[mosqu]]vitler ve madyarlar toplamda toplam 370 {{comment|Kâfiristanıñ|hristian devletleri}} halq bar, tüm bu halqlar Tatarlardan keleler. Böyle arap ve acem, latin ve kıpti tarihçilerinin yanı sıra, yunan halqıñın tarihçilerini yazalar. <...> Büyük küç saibi olğan [[Cengiz han]]ıñ ilk balaları [[Qırım]]da yerleştiler.}} |
{{Cquote|Şeylernin kerçek vaziyetini baqarsıñız, qara ve beyaz [[araplar]]nı — [[Aziz İsmail]]niñ torunlarnı — köz ögüne almamağa, epsi [[indular]], [[acemler]] ve [[özbekler]], [[muğallar]] ve boğollar, [[çinler]] ve maçinler, [[Qıtay|Qatay]] ve Khotan [halqları], fagfurlar ve qazaqlar, türkmenler, [[mosqu]]vitler ve madyarlar toplamda toplam 370 {{comment|Kâfiristanıñ|hristian devletleri}} halq bar, tüm bu halqlar Tatarlardan keleler. Böyle arap ve acem, latin ve kıpti tarihçilerinin yanı sıra, yunan halqıñın tarihçilerini yazalar. <...> Büyük küç saibi olğan [[Cengiz han]]ıñ ilk balaları [[Qırım]]da yerleştiler.}} |
||
== Avropada «tatar» etnonimi == |
=== Avropada «tatar» etnonimi === |
||
<gallery mode="packed" heights="180px" caption="Avropada yapqan haritalar ve resimler"> |
<gallery mode="packed" heights="180px" caption="Avropada yapqan haritalar ve resimler"> |
||
Adil_Geray.jpg|[[Adil Çoban-Geray|Adil Geray]] — Tatar [[Or Qapı|Ornıñ]], [[Qırım]]nıñ, Noğaynıñ (ve ilâhre) Uluğ Han, 1670 s. resimi |
Adil_Geray.jpg|[[Adil Çoban-Geray|Adil Geray]] — Tatar [[Or Qapı|Ornıñ]], [[Qırım]]nıñ, Noğaynıñ (ve ilâhre) Uluğ Han, 1670 s. resimi |
||
48 satır: | 48 satır: | ||
</gallery> |
</gallery> |
||
== Rusiyede «tatar» etnonimi == |
=== Rusiyede «tatar» etnonimi === |
||
[[Rusiye İmperiyası]]nıñ vaqtında daa bir qaç türkiy halqqa tatar adı berilgen dep sayıla (meselâ, [[qumuqlar]] — Dağıstan tatarları, [[azerler]] — Kavkaz tatarları ve ilâhre), amma olarnıñ çoqusı bu isimden vazgeçti. |
[[Rusiye İmperiyası]]nıñ vaqtında daa bir qaç türkiy halqqa tatar adı berilgen dep sayıla (meselâ, [[qumuqlar]] — Dağıstan tatarları, [[azerler]] — Kavkaz tatarları ve ilâhre), amma olarnıñ çoqusı bu isimden vazgeçti. |
||
Saifeniñ 20:49, 2020 s. aprelniñ 19 tarihındaki alı
Tatarlar |
---|
Orhon-Enisey yazıları |
Umumiy sayısı |
↗ ~15 000 000 |
Oturğan regionları |
Qırım: 260 000 — 300 000 Özbekistan: |
Tili |
|
Dini |
Tatarlar (qadimiy türk tilinde 𐱃𐱃𐰺, ) — bir qaç manada qullanılğan etnonim: bir qadimiy türk qabilesi[3]; qırımtatarlarnıñ öz adı[4][5]; türkiy tillerde laf etken, çeşit memleketlerde (Rusiyede, Ukrainada [Qırım], Türkiyede, Orta Asiyada ve Avropada [Litvaniya, Lehistan]) yaşağan bir qaç halq. Uluğ Ulus vaqtında bir millet olğan edi, Uluğ Ulus dağılğan soñ dört dane tatar devleti peyda oldı: Qırım Hanlığı (öz adı — Uluğ Orda ve Deşt-i Qıpçaq[6]) — qırımtatarlar, Qazan Hanlığı (öz adı — Bulgar Vilâyeti[6]) — qazantatarlar, Sıbır Hanlığı — sıbırtatarlar, Hacıtarhan Hanlığı) — hacıtarhan tatarları[7].
Etnonimniñ tarihı
«Tatar» etnonimi birinci sefer qadimiy türk tilinde yazılğan Orhon-Yenisey yazılarında añıla: 𐰆𐱃𐰔⁚𐱃𐱃𐰺⁚𐰉𐰆𐰑𐰣 (), latin elifbesinde — Otuz Tatar Bodun[8] ve qadimiy türk tilinde 𐱃𐰸𐰔⁚𐱃𐱃𐰺 (), latin elifbesinde — Tokuz Tatar[9][10][11][12], zemaneviy qırımtatarca — Doquz Tatar.
Öyle sözler Orhon-Enisey yazılarında daa bar — 𐰆𐰍𐰕: 𐰉𐰆𐰑𐰣: 𐱃𐰸𐰕: 𐱃𐱃𐰺: 𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀: 𐱅𐰃𐰼𐰃𐰠𐰯: 𐰚𐰠𐱅𐰃 (oguz bodun tokuz tatar birle tirlip kelti)[8], zemaneviy qırımtatarca — «Oğuz halqı doquz tatarlarnen beraber keldi»[13][10].
Uluğ Ulusta
Qırım Hanlığında «tatar» etnonimi
Tatarlar Qırım hanlarınıñ unvanında añılğan edi — «... sansız köp tatar ... padişahı». Meselâ, 1634 senesi Canibek Geray Lehistan qıralına şöyle yazğan: «…Aqkermanda olan tatardan ve Qırımda olan tatardan, ve ğayrıdan Leh vilâyetine ve köy ve kentlerine zerre qadar zarar ve ziyan olmazdır…»; Murad Geray muhabbetnamesinde şöyle yazğan: «qamu tatarnıñ … uluğ padişahı…». 1642 senesi Qırım beyi Cantemir çar Mihail Födoroviçke şöyle yazğan: «…cümle Qırım tatarlarnı … cavlay cibermeske…». Canibek Geray seferden Bağçasarayğa qaytqanda: «…barça asakir-i tatar birle sağ ve salim mübarek Bağçasaray tahtımızğa kelip olturdıq…» dep yazğan. Osmanlı vesiqalarında Qırım hanlarına sıqça "tatar hanı" dep aytılğan: «…Leh qıralı, tatar hanına virgüsin her sene vaqtıyle tamaman gönderüb, dostluq eyleye…»[4].
Evliya Çelebiniñ tarih eserlerinde tatarlar
Öz Seyaat kitabında belli türk seyaatçısı Qırım aqqında öyle yazılğan edi[14][15]:
“ | Böyleliknen, Qırım halqqa Sulaat halqı deyler. Sulaat — tatar devlettir degenden soñ, [anda tasdıqla] ki, Hind ve Sind halqları, Kaşmir ve Gülkend-dekend, Çin ve Maçin, Qatay ve Hotan, Fagfur ve Özbek, Balq ve Buhara, Acem devleti ve Horasan, Qazaq devleti ve Türkistan devleti, Mahan devleti, moğol ve boğol halqları, qaytaqnıñ ve Dağıstanıñ halqları, noğay ve qalmağ halqları, heşdek halqı, moskov halqı, lehiler, lipka musulman halqı, macar и Qırım halqları, ve episi olıp yetmiş yedi çeşit halqlar, – olar epsi tatarlar dep tasdıqlayla, Sulaatnıñ halqı. İsveç qıralınıñ topraqlarda bile, Mosquviyada tatar-heşdek kibi, on eki yüz bin tatar qorantalarnen köçip yüre. Osmanlar daa, ve epsi türkmen halqı – tatarlar. | ” |
“ | Şeylernin kerçek vaziyetini baqarsıñız, qara ve beyaz araplarnı — Aziz İsmailniñ torunlarnı — köz ögüne almamağa, epsi indular, acemler ve özbekler, muğallar ve boğollar, çinler ve maçinler, Qatay ve Khotan [halqları], fagfurlar ve qazaqlar, türkmenler, mosquvitler ve madyarlar toplamda toplam 370 Kâfiristanıñ halq bar, tüm bu halqlar Tatarlardan keleler. Böyle arap ve acem, latin ve kıpti tarihçilerinin yanı sıra, yunan halqıñın tarihçilerini yazalar. <...> Büyük küç saibi olğan Cengiz hanıñ ilk balaları Qırımda yerleştiler. | ” |
Avropada «tatar» etnonimi
-
İslâm Geray — Uluğ Tatar Hanı.
-
Küçük Tatariyanıñ (Qırım Hanlığınıñ) aqqıqıy tuğrası[6]
Rusiyede «tatar» etnonimi
Rusiye İmperiyasınıñ vaqtında daa bir qaç türkiy halqqa tatar adı berilgen dep sayıla (meselâ, qumuqlar — Dağıstan tatarları, azerler — Kavkaz tatarları ve ilâhre), amma olarnıñ çoqusı bu isimden vazgeçti.
Qırımtatar edebiyatında «tatar» etnonimi
- «Tatar tügülmen, degenlerge!» — Bekir Çoban-zade.
- «Caş tatarlarğa» — Amdi Giraybay.
- «Tatar içün» — Amdi Giraybay.
- «Ant etkenmen» — Noman Çelebicihan: „Ant etkenmen, tatarlarnıñ yarasını sarmağa“.
- «Tatarlar Yurdu» — Noman Çelebicihan.
- «Savluqman qal, tatarlıq...» — Noman Çelebicihan.
- «Qorqmañız, Tatarlar!» — Şakir Selim.
- «Tatarım!» — Cemil Kermençikli.
- «Tatar barmı dep sorağanlarğa» — Memet Niyazi.
Şuña da baqıñız
- Sıbırtatarlar
- Tadarlar (hakaslar)
- Tatar hanınıñ Mesciti
İhtar
- Menbalar
- ↑ Qırımtatarlar -- Balaban Rusiye Entsiklopediyası: Живут также в Узбекистане (239 тыс. чел. – в осн. в Ферганской и Ташкентской областях) (rus.)
- ↑ Crimean Tatars and Noghais in Turkey.: The Emel activists provide a number of 6 million, and Sel says "at least 4 to 5 million" (ing.)
- ↑ 3,0 3,1 Valiahmet, 2012, s. 250. Alıntı hatası: Invalid
<ref>
tag; name "_Script error: No such module "Hash"." defined multiple times with different content - ↑ 4,0 4,1 К истории крымскотатарской дипломатии / 7
- ↑ Bekirov N. V.: «К вопросу о названии и самоназвании крымских татар»
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Hakimov R. S. Рафаэль Хакимов: «Обращаясь к Средневековью, важно не смешивать татар и монгол»(rus.). www.business-gazeta.ru. Газета.ру (Şablon:HumanizeDate). 2020 yanvarniñ 21 teşkerilgen.
- ↑ Büyük Rusiye Entsiklopediyası: ТАТАРЫ — „В пределах этих государств сложились совр. этнотерриториальные группы Т.: в Волго-Уральском регионе – казанских Т. (см. в статьях Казанское ханство, Татарстан), касимовских Т. и мишарей (см. Касимовское царство), в Нижнем Поволжье – астраханских Т. (см. Астраханское ханство), в Зап. Сибири – сибирских Т. (см. Сибирское ханство); как особый народ сформировались крымские татары“.
- ↑ 8,0 8,1 Kül Tiğin (Gültekin) Yazıtı Tam Metni (Full text of Kul Tigin monument with Turkish transcription). 2014 aprelniñ 5 teşkerilgen.
- ↑ Bilge Kağan Yazıtı Tam Metni (Full text of Bilge Khagan monument with Turkish transcription). 2014 aprelniñ 5 teşkerilgen.
- ↑ 10,0 10,1 The Kultegin's Memorial Complex. 2014 aprelniñ 5 teşkerilgen.
- ↑ Ross, E. Denison; Vilhelm Thomsen. “The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen's Final Danish Rendering”. Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London. 5 (4, 1930): 861—876.
- ↑ Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter. Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées — Helsingfors, Impr. de la Société de littérature finnoise, 1896. — P. 140.
- ↑ Doquz tatar — halqnıñ kerçek adıdır
- ↑ Челеби, Эвлия: Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Описание границ страны сулаат, владений рода чингизидов, первого рубежа – мощной крепости Ор, то есть Ферах-Керман), 17 век
- ↑ Челеби, Эвлия: Книга путешествий: Крым и сопредельные области (Рассказ о местах паломничества в окрестностях Бахчисарая, о похороненных властителях и султанах прошлого, о шейхах, кадиях и великих святых, согласных с волей господа, о прощенных падишахах, которые попрощались с бренными богатствами и перешли во власть вечную, да освятит Бог их гробницы светом прощения, о полных света гробницах предсказателей, имамов-муджтехидов и газиев-муджахедов), 17 век
- ↑ «Küçük» Avropada kiçkine degil, ve «Büyük» ulu degil. Avropada «küçük» — cenüptir, ve «büyük» — simaldır. Meselâ, Büyük Britaniyanıñ adı öyle, çünki o şimal tarafından Frenkistanıñ Bretandan bar ola. Ya da daa birdane misal: Little Novgorod → Нижний Новгород. Tarihçisı Gorshenina Svetlana yaza: «Название „Малая Татария“ отличало эту территорию от (Великой) Татарии — тех земель Центральной и Северной Азии, которые населяли узбеки, кергезы (следует отличать от киргизов), каракалпаки и другие»
- Bağlatınlar
- Kitaplar
- Садур Валиахмет Тюрки, татары, мусульмане / И. З. Мухамеджанов. — М: Марджани, 2012. — С. 250. — 400 с. — ISBN 978-5-903715-31-2
- Gorshenina, Svetlana. L'invention de l'Asie centrale: histoire du concept de la Tartarie à l'Eurasie. — Droz, 2014. — 702 p. — ISBN 9782600017886