Qırım Hanlığı: Versiyalar arasındaki farq

	Qırım Hanlığı; ; Taht-i Qırım ve Deşt-i Qıpçaq
	1441 – 1783
Bayraq	Tuğra
	Qırım Hanlığı haritada1550 senesinde Qırım Hanlığı
Paytaht	Bağçasaray
Resmiy til	Eski qırımtatar tili
Resmiy din	İslâm
Devlet qurumı	Tabaqa-temsiliy monarhiya
Hanlar
- ilk: 1441 – 1456	I Hacı Geray
- soñki: 1782–1783	Şahin Geray

Browse history interactively

← Evelki deñişiklik Soñraki deñişiklik →

Content deleted Content added

VisualWikitext

Inline

Saifeniñ 16:06, 2020 s. fevralniñ 9 tarihındaki alı

Qırım Hanlığı, öz ve doğru adı — Taht-i Qırım ve Deşt-i Qıpçaq^[1] — tarihiy Qırımtatar devleti. Avropada «Küçük Tatariyası», «Perekop Tatariyası» ve «Avropa Tartariyası» adlarınen de belli edi. 1441 s. peyda olıp 1783 s. Rusiye tarafından zapt etildi. Qırım Hanlığında üküm sürgen hanlar Geray sülâlesinden edi. Şu devletniñ tuğra — üçtane qara aqbaba^[2]^[3].

Tarih

Peyda oluv

Qırım Hanlığı rus tarihçılığında Altın Ordu (rusça Золотая Орда) olaraq belli olğan Uluğ Ulus devleti zayıflaşqanınen peyda oldı. 1441 senesi Melek Hacı Geray han Qırım ulusınıñ mustaqilligini ilân etti, soñ Qazan (Bulğar), Sibir ve Hacı Tarhan ulusları da öyle yaptılar. Qırım Hanlığı Uluğ Ulus ve Deşt-i-Qıpçaq halefi oldı.

Quvetleşüv

Osmanlı devletinen munasebetleri

Qırım Hanlığı Osmanlı Devletiniñ vassalı iç bir vaqıt olmadı^[4]. Qırım ve Türkiye ittifaqdaş eki devlet edi. Onıñnen beraber Osmanlı padişaları İslâm halifesi olğanı içün Qırım hanlarına tesir etip olğanlar. Lâkin Osmanlı padişaları Qırım hanlarından farqlı olaraq Сengiziy (Cengiz han nesli) olmağanı içün hanlar osmanlılarğa boysunmadılar.

Cenkleri

Qırım — Moskoviya (Rusiye) cenkleri

Başta (ortaq duşmanı olğan Büyük Orduğa qarşı küreşkenleri içün) Moskoviya Qırımnıñ eñ yahşı ittifaqdaşı olğan edi. Soñra ise Qırım ve Moskoviya (Rusiye) sıq-sıq cenkleşti.

Qırım — Lehistan cenkleri

Ukrainağa yardım etüv

Ukraina getmanı Bogdan Hmelnitskiy Lehistan (Köral) devletinen cenkleşkende inayetini sorap Qırım hanına mektüp yazğan edi. O zaman Qırım hanı olğan III İslâm Geray red etmedi. İslâm Geraynıñ sayesinde Hmelnitskiy ğalip çıqtı. 1654 senesi Pereyaslav radası oldı, ve Özü qazaqlarınıñ isteginen Ukraina Rusiyege qoşuldı, soñra ise Rusiye ve Lehistan tarafından ekige bölündi.

Rusiyeniñ Qırımğa ekspansiyası

1736 s. Rusiyeniñ Qırımnı istilâ etkeni

Zemin

Feldmarşal Minihniñ reberliginde rus ordusınıñ basqanından evel, osmanlı padişası Qırım hanı I Qaplan Geraynı osmanlı ordusına yardım etsin dep Acemistanğa çağırdı. Qaplan Geray padişağa Rusiye ordunıñ Qırımda olmağanından faydalanıp istilâ ete bilcegibi yazdı. Lâkin aynı zamanda İslâm halifesi de olğan padişa Qaplan Geraynıñ Acemistanğa ketmesini çoq talap etti ve Qaplan Geray padişanıñ teklifni qabul etmege mecbur oldı.

Rusiyeniñ basqınınen Qırımnıñ berbat etilmesi

1783 s. Rusiye İmperiyasınıñ Qırımnı zapt etkeni

1782 senesi Şahin Geray eñ ağır vaqıtta ekinci kere Qırım tahtına çıqtı^[5]. Rusiye 1783 senesi Qırım Hanlığını zapt etti, amma soñki han tahtını terk etmeyip Qırımda rus saiplik aqqını tanımadı. Şahin Geraynıñ tahtını terk etkenini isbatlağan iç bir vesiqa yoq.

Tarihını yañıdan yazılması

Qırım Hanlığını zapt etken soñ, Klüçevskiy, Karamzin, Solovyov kibi rus tarihçıları Qırım Hanlığını "aydut devleti" olaraq köstermek içün tarihını yañıdan yazmağa başladılar. 1944 s. olğan qırımtatar sürgünliginden soñ bu esnas daa intensiv oldı.

Arbiy iş

İqtisat

İhtar

Atıfler

Wikimedia Commons saytında
Qırım Hanlığı ile bağlı kategoriya bar.

↑ ^1,0 ^1,1 Domanovskiy A. M.Осколок Золотой Орды, или Загадки рождения Крымского ханства
↑ Le monde ou La géographie universelle : contenant les descriptions, les cartes, et le blason, des principaux païs du monde. Duval, Pierre. 1676 (fre.)
↑ «Всемирная география» Дюваля Д"Абвиля (rus.)
↑ Зайцев И. В. Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А.С. Тверитиновой (1910-1973). М., 2010. С. 288-298.
↑ Gayvoronski О. "Созвездие Гераев". Aqmescit: Доля, 2003. – 107 saifesi

[adı-1] 1,0 ^1,1 Domanovskiy A. M.Осколок Золотой Орды, или Загадки рождения Крымского ханства

[2] Le monde ou La géographie universelle : contenant les descriptions, les cartes, et le blason, des principaux païs du monde. Duval, Pierre. 1676 (fre.)

[3] «Всемирная география» Дюваля Д"Абвиля (rus.)

[4] Зайцев И. В. Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А.С. Тверитиновой (1910-1973). М., 2010. С. 288-298.

[5] Gayvoronski О. "Созвездие Гераев". Aqmescit: Доля, 2003. – 107 saifesi

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

@@ 21 satır: / 21 satır: @@
 == Tarih ==
 === Peyda oluv ===
-Qırım Hanlığı rus tarihçılığında ''Altın Ordu'' ({{lang-ru|Золотая Орда}}) olaraq belli olğan [[Uluğ Ulus]] devleti zayıflaşqanınen peyda oldı. 1441 senesi [[Melek Hacı Geray]] han Qırım ulusınıñ mustaqilligini ilân etti, soñ [[Qazan Hanlığı|Qazan]] (Bulğar), [[Sibir Hanlığı|Sibir]] ve [[Hacı Tarhan Hanlığı|Hacı Tarhan]] ulusları da öyle yaptılar. Qırım Hanlığı [[Uluğ Ulus]] ve [[Deşt-i-Qıpçaq]] halef olğan edi.
+Qırım Hanlığı rus tarihçılığında ''Altın Ordu'' ({{lang-ru|Золотая Орда}}) olaraq belli olğan [[Uluğ Ulus]] devleti zayıflaşqanınen peyda oldı. 1441 senesi [[Melek Hacı Geray]] han Qırım ulusınıñ mustaqilligini ilân etti, soñ [[Qazan Hanlığı|Qazan]] (Bulğar), [[Sibir Hanlığı|Sibir]] ve [[Hacı Tarhan Hanlığı|Hacı Tarhan]] ulusları da öyle yaptılar. Qırım Hanlığı [[Uluğ Ulus]] ve [[Deşt-i-Qıpçaq]] halefi oldı.
 === Quvetleşüv ===
@@ 27 satır: / 27 satır: @@
 === Osmanlı devletinen munasebetleri ===
-Qırım Hanlığı [[Osmanlı Devleti]]niñ vassalı iç bir vaqıt olmadı<ref>Зайцев И. В. Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А.С. Тверитиновой (1910-1973). М., 2010. С. 288-298.</ref>. Qırım ve Türkiye tek ittifaqdaşlar oldılar; onıñnen beraber Osman devletnıñ sultan musulmanlı halif olğan içün bazı zayıf Qırımnıñ hanlarğa ezmep almadı. Lâkin, çoqusı allarda, hanlar sultnlarğa boysunmadılar, çünki olar (Qırımnıñ hanları) Çingizidler oldılar, osmanlı sultanlar ise yoq.
+Qırım Hanlığı [[Osmanlı Devleti]]niñ vassalı iç bir vaqıt olmadı<ref>Зайцев И. В. Крымское ханство: вассалитет или независимость? // Османский мир и османистика. Сборник статей к 100-летию со дня рождения А.С. Тверитиновой (1910-1973). М., 2010. С. 288-298.</ref>. Qırım ve Türkiye ittifaqdaş eki devlet edi. Onıñnen beraber Osmanlı padişaları İslâm [[halife]]si olğanı içün Qırım hanlarına tesir etip olğanlar. Lâkin Osmanlı padişaları Qırım hanlarından farqlı olaraq [[Сengiziyler|Сengiziy]] ([[Cengiz han]] nesli) olmağanı içün hanlar osmanlılarğa boysunmadılar.
 === Cenkleri ===
-==== Qırım — Moskoviye (Rusiye) cenkleri ====
+==== Qırım — Moskoviya (Rusiye) cenkleri ====
-Qırım ve Moskoviye, soñ Rusiye, sıq cenkleştıler. Lâkin başta Moskoviya Qırımnıñ em yahşı ittifaqdaş olğan edi.
+Başta (ortaq duşmanı olğan Büyük Orduğa qarşı küreşkenleri içün) Moskoviya Qırımnıñ eñ yahşı ittifaqdaşı olğan edi. Soñra ise Qırım ve Moskoviya (Rusiye) sıq-sıq cenkleşti.
 ==== Qırım — Lehistan cenkleri  ====
 ===== Ukrainağa yardım etüv =====
 [[File:Bohdan_Khmelnytsky_and_Crimean_khan.jpg|thumb|right|200px|Ukraina getmanı [[Bogdan Hmelnitskiy]] ve Qırım hanı [[III İslâm Geray]] namaz qılalar]]
-[[Ukraina]] getmanı [[Bogdan Hmelnitskiy]] [[Lehistan]] (Köral) devletinen cenkleşkende inayetini sorap Qırım hanına mektüp yazğan edi. O zaman Qırım hanı olğan [[III İslâm Geray]] red etmedi. İslâm Geraynıñ sayeñizde Hmelnitskiy ğalip çıqtı. [[1654]] s. [[Pereyaslav radası]] oldı, ve, Ukrainanıñ [[qazaqlar]] stegende, [[Ukraina]] [[Rusiye]]ge kırdı.
+[[Ukraina]] getmanı [[Bogdan Hmelnitskiy]] [[Lehistan]] (Köral) devletinen cenkleşkende inayetini sorap Qırım hanına mektüp yazğan edi. O zaman Qırım hanı olğan [[III İslâm Geray]] red etmedi. İslâm Geraynıñ sayesinde Hmelnitskiy ğalip çıqtı. [[1654]] senesi [[Pereyaslav radası]] oldı, ve [[Özü qazaqları]]nıñ isteginen [[Ukraina]] [[Rusiye]]ge qoşuldı, soñra ise Rusiye ve Lehistan tarafından ekige bölündi.
-=== Rusiyeniñ Qırımğa ekspansiyasi ===
+=== Rusiyeniñ Qırımğa ekspansiyası ===
 ==== 1736 s. Rusiyeniñ Qırımnı istilâ etkeni ====
 [[Fayl:Theatrum Belli Ao MDCCXXXVII. L'Isle.png|thumb|left|200px|Rusiye ordularnıñ  yoları]]
 ===== Zemin =====
 [[Fayl:Мала_татарія,_Україна_-_держава_козаків.jpg|thumb|250px|1736 s. eski bir haritası]]
-Feldmarşal Minihniñ reberlikte Rus ordusınıñ baskınından evel, Türk Sultan Qırımnıñ Hanıñı, [[I Qaplan Geray]]ñı, [[İran|Persistanda]] oğa yardım etmege soradı. Çoq aqıllı bir han olğan Qaplan Geray, sultanğa yazdı ki, Rusiye Qırımğa ordunıñ yoq olğanda faydalanacaq ve, belki, istilâ ettecek — han izaatnamege ıntılmadı. Lâkin Sultan, qaysı halifenen da oldı, Persistanğa ketmege çoq talap etti ve Qaplan Geray, zayıf bir Türk sulatanıñ añqav teklifni qabul etmek kerek oldı.
+Feldmarşal [[Minih]]niñ reberliginde rus ordusınıñ basqanından evel, osmanlı padişası Qırım hanı [[I Qaplan Geray]]nı osmanlı ordusına yardım etsin dep [[İran|Acemistanğa]] çağırdı. Qaplan Geray padişağa Rusiye ordunıñ Qırımda olmağanından faydalanıp istilâ ete bilcegibi yazdı. Lâkin aynı zamanda İslâm halifesi de olğan padişa Qaplan Geraynıñ Acemistanğa ketmesini çoq talap etti ve Qaplan Geray padişanıñ teklifni qabul etmege mecbur oldı.
-===== Rusiyeniñ baskını. Qırımnıñ yıqıluv. =====
+===== Rusiyeniñ basqınınen Qırımnıñ berbat etilmesi =====
 ==== 1783 s. Rusiye İmperiyasınıñ Qırımnı zapt etkeni ====
-s. [[Şahin Geray]] em ağır vaqıtta ekinci kerede Qırımñın tahtqa çıqtı<ref>Gayvoronski О. "Созвездие Гераев". [[Aqmescit]]: Доля, 2003. – 107 saifesi</ref>. Rusiye 1783 s. Qırım Hanlığını zapt etti, amma soñki qırımtatar han tahtını terk etmedi ve rus saiplik aqqı Qırımda tanımadı. Iç bir vesiqalarnı ya da isbatlarını ki Şahin Geray inkâr etti yoq.
+senesi [[Şahin Geray]] eñ ağır vaqıtta ekinci kere Qırım tahtına çıqtı<ref>Gayvoronski О. "Созвездие Гераев". [[Aqmescit]]: Доля, 2003. – 107 saifesi</ref>. Rusiye 1783 senesi Qırım Hanlığını zapt etti, amma soñki han tahtını terk etmeyip Qırımda rus saiplik aqqını tanımadı. Şahin Geraynıñ tahtını terk etkenini isbatlağan iç bir vesiqa yoq.
-===== Tarihnı yañıdan yazılması =====
+===== Tarihını yañıdan yazılması =====
-Qırım Hanlığını zapt etken soñ, [[Klüçevskiy Osip oğlu Vasiliy|Klüçevskiy]], [[Qaramzin Mihail oğlu Nikolay|Qaramzin]], [[Solovyov Mihail oğlu Sergey|Solovyov]] kibi rus tarihçıları Qırım Hanlığını "aydut devleti" olaraq köstermek içün tarihını yañıdan yazmağa başladılar. [[1944]] s. olğan [[qırımtatar sürgünligi]]nden soñ bu esnas daa intensiv oldı.
+Qırım Hanlığını zapt etken soñ, [[Vasiliy Klüçevskiy|Klüçevskiy]], [[Nikolay Karamzin|Karamzin]], [[Sergey Solovyov|Solovyov]] kibi rus tarihçıları Qırım Hanlığını "aydut devleti" olaraq köstermek içün tarihını yañıdan yazmağa başladılar. [[1944]] s. olğan [[qırımtatar sürgünligi]]nden soñ bu esnas daa intensiv oldı.
 == Arbiy iş ==